محمدبن ابوطالب استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 10هـ.ق.
پيش‌تر ذيل مدخل «ابوطالب استرآبادي»، «محمد استرآبادي» و «سيد جمال‌الدين محمد استرآبادي» به اين نکته اشاره شد که به دليل وجود چند تن ابوطالب استرآبادي و محمد استرآبادي، شرح‌حال آنان دچار آشفتگي شده است. اينک ذيل مدخل «محمد بن ابوطالب استرآبادي» نيز با چنين وضعيتي روبرو هستيم.
«آقابزرگ» از دو تن «محمد بن ابوطالب» در «طبقات اعلام الشيعة» سخن گفته است. استنباط نويسندگان «معجم طبقات المتکلمين» اين است که يکي از آنان سيد و ديگري شيخ است. اين استنباط درست به‌نظر مي‌رسد؛ زيرا «آقابزرگ» يکي از آنان را «محمد بن ابوطالب موسوي حسيني استرآبادي» و ديگري را «محمد بن ابوطالب استرآبادي» خوانده است.
ظاهراً اين دو تن معاصر بودند و منابع شرح‌حال‌نگاري، به دليل کمبود اطلاعات، کتاب‌هاي آن دو را، به هر دو تن نسبت داده‌اند. از آنجا که امکان تفکيک اين آثار با آگاهي‌هاي اندکي که در دست داريم، ممکن نبود، همه را ذيل اين مدخل آورديم. باشد که در آينده بتوانيم دقيق‌تر اظهار نظر کنيم.
«امير شمس‌الدين ابوعبدالله محمد بن ابوطالب استرآبادي»، دانشمندي پرآوازه از قرن دهم هـ. ق.، شاگرد «محقق کرکي» و «مجيز» از اوست.
در وصف مقام و منزلت او هرچه ما بگوييم اندک است؛ زيرا بزرگان در توصيف‌اش چنين گفته‌اند:
«المولي المحقق الأفضل الأكمل خاصة المتأخرين و زينة المتبحرين...»، «المولي الاجل، الأعلم الاعظم العالم العامل الكامل، أوحد العلماء في الزمان، قدوة الفضلاء المحققين في الايام...» و «فاضل جامع لأطراف العلوم‌الدينية أديب حسن الكتابة و الشعر بالفارسية و كان يتخلّص في شعره بحزيني، شديد الولاء لاهل‌بيت عليهم اسلام...».
به شهادت همه‌ي شرح‌حال نويسان، محمد بن ابوطالب استرآبادي، دانشمندي متبحر در علوم مختلف و پژوهشگري ژرف‌انديش در دانش‌هاي گوناگون بود. او در فقه، کلام، تفسير، حديث، معارف اسلامي و ادب، قلم زده و آثاري از خود برجاي نهاد است.
آثار:
مرحوم «آقابزرگ» در «الذريعه»، خبر از اجازه‌نامه‌ي شيخ محمد بن ابوطالب استرآبادي مي‌دهد که در ظهر کتاب «جواهر الکلمات» «عطاءالله بن مسيح‌الدين رستمداري» ديده است.
اين اجازه در غره جمادي الثاني سال 922هـ.ق.، براي «سيد قطب‌الدين احمد بن شمس‌الدين محمد تادواني» صادر شده است.
نسخه‌هاي خطي:
بر اساس گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مولي عطاءالله رستمداري» ديده شده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
بي‌گمان اشعار عربي و فارسي که مولي محمد استرآبادي سروده، بسيار است، برخي از آنها در تذکره‌ها و کتاب‌هاي ادبي نقل شده است. اما تاکنون ديوان مستقلي (غير از کتاب‌هاي منظوم) از وي به دست نيامده است.
تنها نسخه‌اي که به نام «حزيني» ثبت شده است، در «کتابخانه‌ي ملي ملک» سراغ داريم. اما عنوان اين اثر «اشعار حروفي» و زبانش ترکي است. به درستي مشخص نيست چرا اين اثر را به نام «حزيني» ثبت کرده‌اند.
در هر حال يکي از آثار وي، مجموعه اشعاري است که شايد با تفحص بتوان آنها را گردآورد.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
خطبة البيان از خطبه‌هاي مشهوري است که در نهج‌البلاغه وجود ندارد ولي انتساب آن به اميرالمومنين (ع) شهرت دارد. «ميرزاي قمي» در انتساب اين خطبه ترديد کرده است.
اين خطبه نسخه‌هاي متعدد دارد. کامل‌ترين نسخه را «آقابزرگ» در پانصد بيت توصيف کرده است. گويا امام (ع) آن را در «کوفه» انشا فرموده است.
بسياري از علما و دانشمندان «شيعه» مانند «محمدتقي مجلسي» و ديگر بزرگان، به شرح اين خطبه اقدام کرده‌اند. شيخ محمد بن ابوطالب استرآبادي نيز اين خطبه را شرح کرده است.
شرح استرآبادي، به‌صورت نظم و شعر است. مرحوم «سيد عبدالعزيز طباطبايي» متوفاي 1416هـ.ق. متن آن را ديده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي اميرالمومنين (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1792 همراه با «حدايق اليقين» از همين محمد بن ابوطالب استرآبادي، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ» متوفاي 255هـ.ق.، صد کلمه از کلمات قصار حضرت اميرالمومنين علي (ع) را گرد آورده است. تعدادي از ادبا و دانشمندان آن را ترجمه و شرح کرده‌اند. يکي از اين ترجمه‌ها، ترجمه منظوم استرآبادي به فارسي است.
متن اين ترجمه در دسترس نيست. تنها ترجمه‌ي قابل دسترس از کلمات قصار اميرالمومنين (ع) که توسط محمد بن ابوطالب استرآبادي به نظم در آمده است، با عنوان «حديقة الرياحين» شناخته شده است.
اينک به روشني نمي‌توان گفت که استرآبادي فقط همين صد کلمه را ترجمه نموده است يا هم صد کلمه جاحظ را ترجمه نموده و هم صد کلمه‌ي قصار از کلمات اميرالمومنين (ع) را انتخاب کرده و آن را نيز به نام «حديقة الرياحين» ترجمه و به نظم درآورده است.
نسخه‌هاي خطي:
از اين ترجمه نسخه‌اي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. ترجمه نفحات اللاهوت في اللعن علي الجبت و الطاغوت
کتاب «نفحات اللاهوت في اللعن علي الجبت و الطاغوت» نوشته‌ي «نورالدين ابوالحسن علي بن حسين» مشهور به «محقق کرکي عاملي» متوفاي 940هـ.ق. است. وي اين اثر را به سال 917هـ.ق. به رشته‌ي تحرير درآورده است.
سيد محمد استرآبادي کتاب استادش را بسيار مختصر و به‌صورت کلمه به کلمه (ترجمه برابر)، به فارسي برگردانده است. اين ترجمه نزد کارشناسان، بسيار خوب ستوده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1977 در 87 برگ و شماره 5673 در 23 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان حضرت شاه عبدالعظيم حسني (ع)» در «ـشهرري» به شماره 91 کتابت 19 جمادي الثاني 951هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء ميراث اسلامي قم» به شماره 4/283 در 165 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» به شماره 11/66437 در 162 برگ، کتابت سال 1057هـ.ق. موجود است.
هم‌چنين نسخه‌ي ديگري به شماره 11/430 در 129 برگ، کتابت سال 1058هـ.ق. در «کتابخانه‌ي دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» گزارش شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 4334 در مجموعه‌اي 123 برگ، کتابت 1 جمادي 1117هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 2/15 در 100 برگ، کتابت سال 1010هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين تفسير، بسيار مختصر و به زبان فارسي است. مفسر آن را تا آيه‌ي «وهو العلي العظيم» از آية الکرسي تفسير کرده است.
کتاب داراي يك مقدمه و دو فصل و يك خاتمه، به نام «شاه تهماسب صفوي» (930-984ق) نگاشته شده است.
سيد محمد استرآبادي، بيشتر به جنبه‌هاي ادبي و کلامي آيه توجه دارد. و در صدد اثبات واجب تعالي و وحدانيت او سخن گفته است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10147 در 158 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 7549 کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
7. حدايق اليقين في فضايل امام المتقين (ع)
اين اثر، به زبان فارسي و تفسير و شرح حدود هشتاد آيه از آيات قرآن کريم است که در فضايل و اثبات خلافت حضرت اميرالمومنين (ع) نازل شده است.
مولف با استناد به احاديث وارد شده از طريق «شيعه» و «سني»، نيز با تمسک به گفتار مفسران بزرگ، به شرح آيات اشاره شده پرداخته است.
آغاز:
حمد است و سپاس و شكر يزدان
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10147 در مجموعه‌اي 158 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1989/ف در 100 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 1340/ف در 211 برگ، کتابت سال 1043هـ.ق. بدون تشخيص مولف موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي شوشتري» در «نجف اشرف» موجود است. سال كتابت آن 1043هـ.ق. و كاتب آن «مولا عبدالصمد لنگرودي» است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
ظاهراً محمد بن ابوطالب استرآبادي، صد کلمه از کلمات قصار علي (ع) را انتخاب کرده و آنها را به زبان فارسي ترجمه و به شعر در آورده است.
در اول اين کتاب، يک خطبه‌ي ممزوج به فارسي و عربي آمده است.
آغاز:
زبــان بگشــا به تحميــد الهـى
كه آن بهتـر ترا از هر چه خواهى
و در ترجمه‌ي «انا يعسوب‌الدين» گويد:
منم سلطـان ديــن وشــاه مردان
امــام و پيشــواى اهــل ايـمان
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي اميرالمومنين (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1792 در مجموعه‌اي همراه با «شرح خطبة البيان» از همين مترجم، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله روضاتي» در «اصفهان» موجود است. اين اثر، پنجمين رساله از مجموعه‌اي است که استاد «روضاتي» ضمن مقاله‌اي در دفتر پنجم نشريه نسخه‌هاي خطي از کتابخانه‌ي خود معرفي کرده‌اند. کتابت آن شايد سده 12هـ.ق. است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 1484 در 4 برگ، کتابت سال 1100هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 8008 کتابت 1073هـ.ق. با عنوان «ترجمه صد کلمه حضرت علي عليه السلام» که در واقع «ترجمه صد کلمه» جاحظ نيست.
نسخه‌هاي چاپي:
حديقة الرياحين توسط حجت الاسلام «حافظيان بابلي» از روي دو نسخه‌ي خطي «مرعشي» و «گلپايگاني» تصحيح شده و در جلد اول ميراث ماندگار، به سال 1383 در «قم» منتشر گرديده است.
10. سرور النساء در فضايل فاطمه زهرا (س)
بر اساس گزارشي که در «تراجم الرجال» مشاهده مي‌شود، مرحوم سيد محمد بن ابوطالب استرآبادي، کتابي با عنوان «سرور النسا» نوشته است. ليکن از آنجا که منبع اطلاعات نويسنده‌ي «تراجم الرجال»، نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي آيت‌الله مرعشي و مرکز ميراث اسلامي است، به فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره) مراجعه شد. آغاز کتابي که با عنوان فوق و به شماره 10147 معرفي شده است، با آغاز کتاب «حديقة الرياحين» شباهت زيادي دارد.
آغاز:
از حـمـد و سـتايـش الهي
يابي زخدا هر آنچه خواهي
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10147 در يک مجموعه‌ي 158 برگي موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گفته مي‌شود، اين دعا (صنمي قريش) از پوشيده‌ترين اسرار و از پر فضيلت‌ترين اذكار است. گويا اميرالمومنين (ع) آن را در قنوت نمازهايش مي‌خواند.
امام علي (ع) در اين دعا از رنج‌هايي که پس از رحلت رسول اکرم (ص) تحمل فرموده شکايت کرده است. مصايبي که طي سي سال دوران زندگاني او، از سوي ياران ظاهري پيامبر (ص) وارد شد و جامعه‌ي اسلامي را دچار شکاف و چند دستگي کرد.
به هر حال محمد بن ابوطالب استرآبادي، به ترجمه و شرح آن همت گماشته و آن را به زبان فارسي برگردانده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان حضرت عبدالعظيم حسني (ع)» کتابت سال 1306هـ.ق. با آغازي ناقص و افتاده، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«جعفريه» از آثار فقهي «نورالدين علي بن حسين کرکي» است که در سال 917هـ.ق. آن را نوشته است. محمد بن ابوطالب و بسياري از شاگردان و علماي پس از او، به شرح «جعفريه» دست يازيده‌اند. شرحي که سيد محمد بن ابوطالب استرآبادي بر کتاب «جعفريه» نگاشته است، «المطالب المظفريه» نام دارد. لذا به مدخل «المطالب المظفرية» مراجعه شود.
13. شرح نجات العباد في المبداء و المعاد
محمد بن ابوطالب حسيني استرآبادي، کتابي با عنوان «نجات العباد في المبدا و المعاد» به عربي نوشته و سپس همان کتاب را شرح کرده است. اين شرح به شکل مزجي (شرح در لابلاي متن) و ايضاً به زبان عربي است.
آغاز:
«الحمدلله الذي رفع السموات بغير و القي رواسي»
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 754 در 62 برگ، کتابت سال 977هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. المطالب المظفرية في شرح رسالة الجعفرية
پيش‌تر گفته شد که «رساله جعفريه» از آثار فقهي «محقق کرکي» است. استرآبادي آن را به زبان عربي شرح کرده است.
«آقابزرگ» شرح استرآبادي را بسيار ستوده است. او آن را شرحي بديع، نه طولاني و نه مختصر، بلکه متوسط توصيف کرده است.
او در علت نام‌گذاري اين شرح به «المطالب المظفرية» مي‌گويد: چون آن را به امير کبير «مظفر بتکچي جرجاني» هديه کرده و به نام او نگاشته، از آن جهت المطالب المظفريه نام نهاده است.
آغاز:
«الحمد لله الذي فضلنا علي سائر الامم باعدل الاديان، و اوضح لنا شرايع الاسلام باتم الايضاح و اکمل البيان...»
نسخه‌هاي خطي:
15 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» شناسايي شده است. مشخصات برخي از آنها به اين شرح است:
شماره 6498 در 218 برگ، کتابت سال 972هـ.ق.، شماره 2781 در 249 برگ، کتابت سال 980هـ.ق. و ...
11 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7916 در 138 برگ، شماره 5228 در 602 برگ، کتابت سال 1129هـ.ق.، شماره 8869 در 284 برگ، شماره 8359 در 198 برگ، شماره 8753 در 179 برگ، کتابت سال 968هـ.ق.، شماره 5370 در 211 برگ، کتابت 1014هـ.ق.، شماره 6667 در 149 برگ، کتابت سال 954هـ.ق.، شماره 2905 در 178 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 2776 در 188 برگ، شماره 1521 در 144 برگ و شماره 1848 در 112 برگ، کتابت سال 1058هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 4724 کتابت 965هـ.ق. و شماره 1/1074 موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي عراق» به شماره 3080 در 534 برگ، کتابت سال 1045هـ.ق. و شماره 2806 در 536 برگ، کتابت سال 1139هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي خاتم‌الانبيا (ص) صدر بابل» به شماره 142 در 113 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1/2694 کتابت سال 1044هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 139خ کتابت سال 955هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي معارف (دارالفنون)» به شماره 320 در 217 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 31 در 283 برگ، کتابت سال 946هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدينة العلم امام خالصي کبير» کتابت سال 970هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي رشت» به شماره 27ر موجود است. انجام اين نسخه، افتادگي دارد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ميرزا جعفر» «مشهد» به شماره 59 کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نواب مشهد» به شماره 45 در 351 برگ و شماره 107 کتابت سال 1096هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي فرهنگ و هنر مشهد» به شماره الف 7 در 382 صفحه، کتابت سال 975هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سيد محمدباقر طباطبايي» در «کربلا» به شماره 335 در 554 صفحه موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فاضليه» به شماره 48 در 351 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي حجتيه» به شماره 121 کتابت سال 938هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 1212 در 168 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 62 در 226 برگ، کتابت سال 964هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 2797 در 293 برگ، کتابت سال 950هـ.ق. و شماره 2380 در 152 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 1832 در 158 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1584 در 274 برگ، کتابت سال 1034هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 2/99 در 140 برگ، کتابت سال 984هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» به شماره 1700 در 328 برگ و شماره 356 در 392 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حسينيه شوشتري‌ها» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
15. نجات العباد في المبداء و المعاد
اين رساله در اصول دين و مباحث مبدأ و معاد است. استرآبادي آن را به زبان عربي در شش فصل نگاشته است. پس از آن اقدام به شرح کتاب خودش کرده است که در جاي خود شناسانديم.
نسخه‌هاي خطي:
مرحوم «آقابزرگ» 1 نسخه‌ي خطي از کتاب نجات العباد في المبدأ و المعاد را در «کتابخانه‌ي خصوصي فراهاني» ديده است.
هم‌چنين از يک نسخه‌ي ديگر که گويا در «مدرسه‌ي رزمساريه قزوين» به سال 977هـ.ق. توسط «محمد بن علي بن مرتضي حسيني استرآبادي» کتابت شده، گزارش داده است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 9/63؛ ايضاح المکنون 2/496؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/343؛ تحفه سامي 78؛ تذکره‌ي شعراي فارسي سرا 69؛ تراجم الرجال 2/357-358؛ الذريعه 1/229 و 4/134 و 7/200 و 13/174، 176 و 14/102 و 21/140 و 24/59 و 26/204؛ روضات الجنات 7/34؛ رياض العلماء 5/466؛ شعراي مازندران و گرگان 178، 279؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 7/111، 205-206؛ فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي 5/608؛ گلزار جاويدان 3/1269؛ لباب الالقاب 38-39؛ معجم التراث الکلامي 2/263 و 4/94-95 و 5/367؛ معجم طبقات المتکلمين 3/325-326؛ معجم المولفين 3/362.