محمدبن عبدالله کاتبی نیشابوری استرآبادی

اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)

محمد بن عبدالله کاتبي نيشابوري استرآبادي

000-838هـ.ق.

«شمس‌الدين محمد بن عبدالله کاتبي ترشيزي هروي نيشابوري استرآبادي»، اديب و شاعر سده نهم هـ. ق.، از خوش‌نويسان دربار «بايسنقر ميرزا» پسر «شاهرخ ميرزا» به شمار مي‌رود.

پدرش از مردم روستاي «طرق» بود. به احتمال زياد، محمد کاتبي، در زادگاه پدرش قدم به هستي نهاد. «طرق» ميان شهرهاي «ترشيز» (کاشمر کنوني)، «نيشابور» و «طوس» قرار دارد. به همين جهت وي را ترشيزي و نيشابوري نيز ناميده‌اند.

وي پس از فراگيري مقدمات، در جواني راهي «نيشابور» شد و در آنجا تحصيلات خود را تکميل کرد.

گفته مي‌شود کاتبي در «نيشابور» از محضر استادش «محمد بن علي سيمي نيشابوري»، رنجيد و آنجا را به قصد «هرات» ترک گفت.

روزگار بر کاتبي در «هرات» سخت گرفت و او در نهايت تهي‌دستي زندگاني گذراند. زماني گذشت تا کاتبي توانست به دربار «بايسنقر» راه پيدا کند. اما حضور در دربار «بايسنقر» آن چنان طولاني نشد که او بتواند رنج‌هاي خود را وانهد و گذشته‌ي خود را جبران نمايد.

«بايسنقر»، کاتبي را به استقبال قصيده‌ي «کمال‌الدين اسماعيل اصفهاني» متوفاي 635هـ.ق. تشويق کرد. وي استقبال نيکويي به عمل آورد. ليکن شاعران و ياران معاصرش، ارزشي بر شعر او ننهادند. همين موضوع موجب رنجش خاطر کاتبي گرديد و «هرات» را به سوي «استرآباد» پشت سر نهاد.

دير زماني در «استرآباد» نپاييد. به شوق ديدار «شيخ ابراهيم شرواني» از حکمرانان «شروانشاهان»، به آن سامان شتافت. «امير شروانشاه» مقدمش را  گرامي داشت و زر بسيار براي اشعار بلندش پرداخت.

کاتبي زر بپراکند و خود راهي «آذربايجان» گرديد. در نزد «اسکندر بن قرايوسف ترکمان» قصيده‌ي غرايي خواند. اما او دقايق شعر او را درنيافت و مقامش را به مقدار انتظار نپرداخت. به همين جهت «آذربايجان» را نيز به اميد رسيدن به خدمت «صاين‌الدين ترکه»، رها ساخت و «اصفهان» را مقصد خود قرار داد.

در «اصفهان» از محضر «صاين‌الدين ترکه» بهره‌ها برد و به عرفان و تصوف روي آورد و رساله‌اي بنوشت. اما «اصفهان» نيز نتوانست روح پرشور او را جذب خود کند. تا اينکه رحل سفر به «استرآباد» افکند. در آنجا عزلت گزيد و به زندگاني ساده قناعت کرد. اشعاري سرود و رساله‌ها پديد آورد. تا اينکه به سال 839 يا 838هـ.ق. در اثر شيوع بيماري طاعون بدرود حيات گفت. جنازه‌اش را در جوار «امام‌زاده معصوم» که به «نه گوران» شهرت دارد، مدفون ساختند.

آثار:

1. انتخاب ديوان کاتبي (منتخب اشعار کاتبي)

اين نسخه، اشعاري است از ديوان کاتبي که انتخاب کننده‌ي آن مشخص نيست. ليکن بخشي از اشعار وي را در برمي‌گيرد.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 4/533 در 16 برگ، کتابت سال 884هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصرية» به شماره 4- م. در 205 برگ موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

2. بهرام و گل‌اندام (بهرام‌نامه) (گل‌آرام)

بهرام نامه يا بهرام و گل‌اندام، يک منظومه‌ي عاشقانه به شکل مثنوي است. کاتبي در اين مثنوي عاشقانه، ماجراي ميان شخصيت‌هاي داستان، (بهرام و گل‌اندام) را با زباني عرفاني بازگو کرده است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 188/13 در 92 برگ موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب» «القاهره» به شماره 36 در 199 برگ موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 1/4709 در 167 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 4587 در 105 برگ، کتابت سال 1293هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/304 در 200 برگ، سده 12هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

3. تجنيسات

اين اثر نيز مجموعه اشعار کاتبي استرآبادي است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 2/5003 در 50 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 8/483 در 725 برگ، کتابت سال 889هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره  50A موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

4. حسن دل (حسن و عشق)

اين رساله مجموعه داستان به نثر و نظم و مطالب ادبي و عرفاني و اخلاقي است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خلق دياربکر استانبول» به شماره ش.آ./3248 در 24 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

5. خمسه کاتبي

کاتبي در واقع به تقليد از «خمسه‌ي نظامي»، پنج منظومه با نام‌هاي مختلف که در پي خواهد آمد، سروده و آنها را به نام «خمسه‌ي کاتبي» مي‌شناسند. ليکن از آنجا که اين پنج سروده، با عنوان مستقل در کتابخانه‌ها ثبت و فهرست شده است، مانيز به شناسايي مستقل آنها بسنده کرديم.

اين پنج منظومه عبارت‌اند از: «گلشن ابرار»، «مجمع البحرين»، «ناظر و منظور»، «مثنوي ده‌باب» و «محب و محبوب».

6. دلربا (کليات دلربا)

از مجموعه آثار و اشعار کاتبي استرآبادي به زبان فارسي درباره‌ي سرگذشت «قباد»، پادشاه «يمن» با وزيرش است.

وي اين منظومه را بعد از سال 830هـ.ق. سروده است.

7. نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب لاهور» به شماره 36/230 کتابت سده 10 موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/1322 در 16 برگ، کتابت سال 893هـ.ق. و شماره 10/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

8. ده باب

اين اثر شامل بخشي از اشعار کاتبي استرآبادي است که با عنوان «ده باب» خوانده مي‌شود.

وي در اين اثر از شيوه‌ي «بوستان سعدي» تقليد کرده است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2877 در 38 برگ، کتابت سده 10 و 11هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 17/1050 در 41 برگ، کتابت سال 864هـ.ق. و شماره 4/1322 در 33 برگ، کتابت سال 893هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي محمدشفيع در لاهور پاکستان» به شماره 151/169 در 45 صفحه، کتابت سال 981هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه لاهور پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

9. ديوان

نسخه‌هايي که از ديوان کاتبي موجود است، آغاز متفاوتي دارند. اين تفاوت مي‌تواند به دليل افتادگي برخي از نسخه‌ها يا به جهت استنساخ متفاوت کاتبان باشد. اين احتمال نيز وجود دارد که دو ديوان از وي برجاي مانده است. يا ديوان وي متفاوت جمع‌آوري شده است.

در هر حال دو آغاز که در بيشتر نسخه‌ها مشترک است، در ذيل نقل مي‌گردد.

آغاز (1):

اي گل آدم به خمر جان مخمر ساخته

خاک ره را کيمياي  مهر تو زر ساخته

آغاز (2):

آفاق پر صداست ز کوه گناه ما

کوه گنـاه چند بود سنگ راه ما

نسخه‎هاي خطي:

4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 4/5307 در مجموعه 387 برگ،‌ کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 5574 در 276 برگ، کتابت سال 870هـ.ق.، شماره 4987 در 125 برگ، کتابت سده 9هـ.ق. و شماره 5007 در 89 برگ، کتابت سده 9هـ.ق. موجود است.

5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1/1322 در 188 برگ، کتابت سال 893هـ.ق.، شماره 451 در 83 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 1552 در 424 برگ، کتابت سده 12هـ.ق.، شماره 916 در 144 برگ، کتابت سال 927هـ.ق. و شماره 1154 در63 برگ، کتابت سده 9هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي گنج‌بخش اسلام‌آباد» «پاکستان» به شماره 1164 کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي محمدشفيع لاهور پاکستان» به شماره 149/17 در 147 صفحه، کتابت سال 981هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1415/ف در 135 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 279 در 347 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب» «القاهره» به شماره 73 در 110 برگ موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده‎ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 151 در 339 برگ موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 1948 در 106 برگ و شماره 539 در 104 برگ، کتابت سال 1263هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه ملي جمهوري چک (پراگ)» به شماره 10B XVIII در 337 برگ موجود است.

3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 49- A در 130 برگ، شماره 93-A  و شماره 115-A   کتابت سال 1267هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

ديوان کاتبي به سال 1382 از سوي بنياد پژوهش‌هاي اسلامي «مشهد» در 250 صفحه، با تصحيح «تقي وحيديان کاميار»، «سعيد خومحمدي خيرآبادي» و «مجتبي جوادي نيا» چاپ و منتشر شده است.

همچنين ديوان قصايد، قطعات، رباعيات و مفردات کاتبي با تصحيح و تحقيق «علي حيدري يساولي»، تحت عنوان «کاتبي ترشيزي، زندگي و شعر او» در فصلنامه‌ي «نامه انجمن»سال نهم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان 1388 منتشر شده است.

10. سي نامه (محب و محبوب)

از ديگر آثار شعري کاتبي، کتابچه‌اي به نام «سي نامه» است. علت نام‌گذاري آن به سي‌نامه، اين است که در بيت اول آغاز آن کلمه «سي‌نامه» به کار رفته است.

آغاز:

«زهي سي‌نامه‌ام نامي زنامت...»

برخي منظومه‌ي «سي‌نامه» را همان «محب و محبوب» دانسته‌اند.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 230 در 154 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 5/1322 در 39 برگ، کتابت سال 893هـ.ق. و شماره 9/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

11. شتر و حجره

اين اثر، قصيده‌ي نونيه‌اي است بسيار زيبا در 57 بيت که تمثيلي با نام شتر و حجره در آن به کار رفته است.

اصل قصيده در مدح حضرت علي بن ابي‌طالب (ع) است.

آغاز:

مرا غمي است شتروارها بحجره تن

شتر دلي نکنم غم کجا و حجره من

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 13/13499 در 3 برگ، موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

12. غزليات کاتبي

مجموعه‌اي از غزليات کاتبي است.

آغاز:

نقـد گنـجينه ايـن کلبه ويرانه‌ ما

مزد دستي که زبنياد کند خانه ما

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 3/150 در 17 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 628 در 25 برگ موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

13. قصيده يا قصايد کاتبي

چند قصيده از قصايد کاتبي استرآبادي، گاهي به‌صورت جنگ همراه با قصايد ديگران و گاهي به تنهايي در برخي کتابخانه‌ها گزارش شده است. از آن جمله موارد ذيل است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 18/2473 در 125 برگ، با عنوان «قصيده کاتبي» موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3/472 در 138 برگ و شماره 22/13883 در 169 برگ، همراه با قصايد چند شاعر ديگر موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

14. کليات کاتبي

مجموعه اشعار کاتبي استرآبادي در زمينه‌هاي مختلف است. از آن جمله، شامل مثنوي ده باب، مجمع‌البحرين يا ناظر و منظور، محب و محبوب يا سي نامه، قصايد، غزليات و رباعيات.

نسخه‎هاي خطي:

3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2616 در 140 صفحه، کتابت سال 1276هـ.ق.، شماره 2617 در 281 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 2615 در 437 صفحه، کتابت سده 9 و 10هـ.ق. موجود است.

3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 1/884 در مجموعه 330 برگ، کتابت سال 850هـ.ق.، شماره 922 در 292 برگ، کتابت سال 863هـ.ق. و شماره 797 در 248 برگ، کتابت سال 875هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 504 در 291 برگ، کتابت سال 867هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موسسه خاورشناسي فرهنگستان علوم روسيه» به شماره 100-C کتابت سال 867هـ.ق. و شماره 185-B موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 در مجموعه 212 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

15. گلشن ابرار

اين اثر منظوم کاتبي به تقليد از «مخزن الاسرار» «نظامي»، سروده شده است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» در مجموعه‌اي به شماره 36/230 کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889هـ.ق. و شماره 2/1322 در 23 برگ، کتابت سال 893هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

16. مثنويات کاتبي

بخشي از سروده‌هاي کاتبي که به شکل مثنوي است در اين مجموعه جمع‌آوري و با عنوان مثنويات کاتبي ثبت شده است.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 5/13619 در 55 برگ، کتابت سال 1348هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي انستيتو آثار خطي تاجيکستان» به شماره 485 در 151 برگ، کتابت سال 1014هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

17. مجمع البحرين

اين منظومه به تقليد از منظومه‌ي «خورشيد و جمشيد» «سلمان ساوجي» متوفاي 778هـ.ق. سروده شده است.

نسخه‎هاي خطي:

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 7/483 در مجموعه‌ 725 برگ و شماره 3/1322 در 34 برگ، کتابت سال 893هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

18. ناظر و منظور (ناصر و منصور)

داستاني منظوم است از عشق عرفاني به تقليد از «هماي و همايون» «خواجوي کرماني، محمود بن علي» متوفاي 753هـ.ق. که «ذوبحرين» نيز ناميده مي‌شود.

نسخه‎هاي خطي:

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1/304 در مجموعه 200 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 1/5003 در 50 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي محمدشفيع در لاهور پاکستان» به شماره 150/168 در 44 صفحه، کتابت سال 981هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 25/2176 در 38 صفحه، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.

نسخه‎هاي چاپي:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده‌ي آذر 75؛ اثر آفرينان 5/3؛ احوال و آثار خوش‌نويسان 3/817؛ از سعدي تا جامي 708-718؛ بهارستان 121؛ تاريخ ادبي ايران 545؛ تاريخ ادبيات در ايران صفا 4/233-244؛ تاريخ ادبيات فارسي 80؛ تاريخ حبيب السير 4/18؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 297-298؛ تذکرة الشعراء 381؛ تذکره‌ي حسيني 281؛ تذکره‌ي هفت اقليم 2/259-264؛ ترجمه مجالس النفائس 10، 186؛ دانشنامه هنرمندان ايران و جهان اسلام 769؛ دايرةالمعارف تشيع 13/405-406؛ دايرةالمعارف فارسي مصاحب 2/2114؛ دويست سخنور نظمي 531؛ الذريعة 7/62 و 9/836، 896-897 و 19/130-131، 181، 215-216، 283، 317-318؛ رياض الجنة 905؛ رياض العارفين 204-205؛ ريحانة الادب 5/14، 335؛ زندگي‌نامه شاعران نامي ايران 217؛ شمع انجمن 395؛ تذکره‌ي صبح گلشن 336؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 533؛ فرهنگ سخنوران 478؛ فرهنگ نام‌‌آوران خراسان 174؛ قاموس الاعلام 5/3807-3808؛ الکني و الالقاب 3/100؛ گلزار جاويدان 3/1151-1152؛ گنج دانش 523؛ لغتنمامه دهخدا (ذيل کاتبي) 60-63؛ مجالس المومنين 2/659-663؛ مجالس النفائس 10-11، 186-187؛ مجمع الفصحاء، بخش اول از جلد دوم 2/93؛ مرآة الخيال 65؛ مرآ‌ة الفصاحة 513-515؛ مشاهير نيشابور شهر قلمدان‌هاي مرصع 242-250؛ مطلع الشمس 175؛ مناقب هنروران 57؛ منظومه‌هاي فارسي 284-291؛ نتايج الافکار 596.