محمدبن علی حائری جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-729هـ.ق.
درباره‌ي فقيه، متکلم، مفسر، اصولي، اديب، نحوي و لغوي، «رکن‌الدين محمد بن علي بن محمد جرجاني، استرآبادي حلي حائري غروي»، که در نيمه‌ي دوم قرن هفتم و نيمه‌ي اول قرن هشتم هجري قمري مي‌زيست، آگاهي زيادي در دست نيست.
برخي منابع تولد وي را در «حله» و برخي ديگر در «جرجان» يا «استرآباد» گزارش کرده‌اند. آنچه مسلم است اينکه در «حله» به تحصيل پرداخت. از محضر «علامه حلي» دانش اندوخت و به مقام بلند اجتهاد و اجازه از استادش نايل گشت.
محمد بن علي جرجاني، شخصيت و کيفيت درس استادش «علامه حلي» را بسيار ستوده است. او هم‌چنين شيفته‌ي آثار «خواجه نصيرالدين طوسي» بود و آنها را بر آثار ساير علما و حکماي «شيعه» ترجيح مي‌دهد.
به‌نظر مي‌رسد، محمد بن علي جرجاني مدتي نيز در «نجف اشرف» اقامت گزيد و از محضر علماي آن حوزه نيز بهره برد.
جرجاني، نويسنده و محققي پرکار بود. در يکي از آثارش، فهرست کتابهاي خود را بيش از 30 اثر برشمرده است.
او هم‌چنين به دليل علاقه زياد به آثار «خواجه نصيرالدين طوسي»، آنها را به عربي ترجمه کرده است تا عرب‌زبانان نيز از مطالب آنها بهره‌مند شوند.
محل و مکان مرگ محمد جرجاني مشخص نيست. سال مرگش نيز دقيق نيست. ليکن مسلماً تا سال 728هـ.ق. زنده بود و پس از اين سال‌ها بدرود حيات گفته است.
آثار:
محمد بن علي جرجاني در اين کتابت به اثبات امامت علي بن ابي‌طالب (ع) و يازده امام (ع) ديگر پرداخته و به شبهات مطرح در اين خصوص پاسخ گفته است.
هم‌چنين در مورد غيبت امام زمان (عج) و شبهات مربوط به عمر طولاني آن حضرت، علايم ظهور و ديگر مسايل پاسخ داده است.
عقايد و افکار «زيديه» را نقد و به عنوان فرقه‌اي که درجا مي‌زند، رد کرده است.
جرجاني اين کتاب را يک مقدمه و ده فصل و يک خاتمه تنظيم، و به سال 728هـ.ق. پايان برده است.
آغاز آن چنين است:
«الحمدلله مستحق الحمد و الحمد من الآئه و مستوجب الشکر و الشکر موجب لمزيد نعمائه...»
نسخه‌هاي خطي:
به گزارش «آقابزرگ»، يک نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حاج شيخ محمد سلطان المتکلمين» در «تهران» موجود است.
هم‌چنين به گزارش «دايرةالمعارف بزرگ اسلامي»، يک نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. الاخلاق النصيرية في تعريب الاخلاق الناصرية
اخلاق ناصري از آثار بسيار گران‌قدر «خواجه نصيرالدين طوسي» در اخلاق اسلامي است. محمد بن علي جرجاني آن را به عربي بازنويسي کرده و «الاخلاق النصيرية» ناميده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. الاشارات في علم البلاغة و المعاني و البيان و البديع
گويا کتاب مستقلي است که در علم بلاغت، معاني، بيان و بديع نگاشته است. اين کتاب با عنوان «الاشارات و التنبيهات في علم البلاغة و المعاني و البيان و البديع» نيز ناميده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي جامع بايزيد استانبول» «ترکيه» به شماره 2738/1 در 82 برگ، کتابت شايد 927هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. الاشراف في علم الاخلاق من الحکمة العملية
جرجاني اين اثر را در علم اخلاق و حکمت عملي نگاشته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اشراق اللاهوت في شرح الياقوت في علم الکلام
«الياقوت في علم الکلام» از آثار «ابواسحاق ابراهيم بن اسحاق نوبختي» از دانشمندان قرن چهارم هـ. ق. است. جرجاني با نوشتن «اشراق اللاهوت» به شرح آن پرداخته است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. انوار الجلالية للفصول النصيرية
به‌نظر مي‌رسد اين ترجمه، غير از «ترجمه الفصول النصيرية» است؛ زيرا آغاز و انجام آن با «ترجمه الفصول النصيرية» و «شرح الفصول النصيرية» که هر دو در جاي خود شناسانده خواهد شد، متفاوت است.
آغاز:
«سبحانک اللهم واجب الوجود و مبدا و غاية وجود کل موجود»
البته اين نام و آغاز، مشابه آغاز ترجمه‌اي است که «مقداد بن عبدالله سيوري» مشهور به «فاضل مقداد» در ترجمه و «شرح الفصول النصيريه» دارد. احتمال دارد که فهرست‌نويس نسخه‌ي خطي نام مترجم را اشتباه نوشته است.
در هر حال چون مترجم به نام محمد بن علي جرجاني ثبت شده بود، اينجا ذکر کرديم. ليکن آن را از آثار و ترجمه‌هاي وي نمي‌دانيم.
نسخه‌هاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 246 در 29 برگ، کتابت سال 857هـ.ق.، شماره 347 در 77 برگ و شماره 348 در 93 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
6. البديع في النحو و شرحه المسمي بالرفيع
اين اثر در علم نحو، همراه با شرح آن، از آثار محمد بن علي جرجاني محسوب شده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
7. التبر المسبوک في اوصاف الملوک
گويا کتابي است در بيان اوصاف و رفتار شايسته براي ملوک و حکمرانان.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
8. التجويد في شرح التجريد في علم الميزان
به‌نظر مي‌رسد اين اثر در علم تجويد قرآن کريم است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. تحفة الاشراف في درر الاصداف في العلوم الثلاثة
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
«اوصاف الاشراف» از کتابهاي بسيار خوب «خواجه نصيرالدين طوسي» در علم اخلاق و عرفان است.
او در اين رساله‌ي مختصر، قواعد صحيح سير و سلوک را تبيين کرده است.
محمد بن علي جرجاني آن را از فارسي به عربي برگردانده تا مورد استفاده مسلمانان عرب زبان واقع گردد.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 6725 در 23 برگ و شماره 3513 در 21 برگ، کتابت سال 1088هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6570 در 87 برگ، کتابت سال 1050هـ.ق. و شماره 9562 در 184 برگ، کتابت سال 1257هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
11. ترجمة الفصول النصيرية في الاصول‌الدينية
«الفصول النصيرية» از آثار بسيار متقن و مستدل «خواجه نصيرالدين طوسي» در علم کلام و اصول دين «شيعه» دوازده امامي است.
وي اثر مختصر خود را در چهار فصل تنظيم کرده است. فصل نخست درتوحيد، فصل دوم در عدل، فصل سوم در نبوت و امامت و فصل چهارم در معاد است.
محمد بن علي جرجاني، اين اثر را به زبان عربي بازنويسي و ترجمه کرده است.
در فهرست نسخه‌هاي خطي برخي کتابخانه‌ها، اثري با عنوان «شرح الفصول النصيرية» معرفي گرديده است که با توجه به تفاوت آغاز آنها با «ترجمه الفصول النصيرية»، آن را مستقل خواهيم آورد.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 197 در 79 برگ و شماره 817 موجود است.
و 2 نسخه‌ي خطي از مجموعه اهداي رهبر معظم انقلاب به آستان قدس رضوي (ع) به شماره 2/620 و 3/614 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/583 در 113 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق. موجود است.
10 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 2564 در 165 برگ، کتابت سده 9 و 10هـ.ق.، شماره 1/12045 در 7 برگ، کتابت سال 1355هـ.ق.، شماره 5792 در 58 برگ، کتابت سال 1282هـ.ق.، شماره 8047 در 151 برگ، کتابت سال 902هـ.ق.، شماره 1/10831 در 119 برگ، کتابت سال 894هـ.ق.، شماره 5/10668 در 151 برگ، سده 10هـ.ق.، شماره 4405 در 20 برگ، کتابت سال 1335هـ.ق.، شماره 882 در 90 برگ، کتابت سال 1289هـ.ق.، شماره 22/12589 در 3 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق. و شماره 2494 در 200 برگ، کتابت سال 964هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله حکيم» (ره) در «نجف اشرف» به شماره 1/93 در 86 برگ، کتابت سال 1334هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 1/152 در 84 برگ، کتابت سال 1323هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 678 در 8 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 5/2604/ع در 145 برگ، کتابت سال 1056هـ.ق. موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 8/1806 در 221 برگ، شماره 5/6324 در مجموعه 327 صفحه، کتابت سال 1097-1098هـ.ق. و شماره 3/3073 در مجموعه 592 صفحه، کتابت سال 1135هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/656 و شماره 1855 در 31 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي آخوند همدان» به شماره 1/10343 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 14/2182 در مجموعه 212 برگ موجود است.
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 1/2279 در 114 برگ، کتابت سال 1302هـ.ق، شماره 4/2487 در 76 برگ، کتابت سال 1226هـ.ق. و شماره 8/3135 در 68 برگ، کتابت سال 1051هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 17/293 در 250 برگ، کتابت سال 1111هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
اين اثر همراه با متن اصلي، به کوشش «محمدتقي دانش‌پژوه»، در سال 1335 و با اهتمام دانشگاه «تهران» در 49 صفحه وزيري چاپ و منتشر گرديد.
«اساس الاقتباس»، تقريبا کتاب مفصلي از آثار «خواجه نصيرالدين طوسي» در علم منطق است. ميرزا محمد بن علي جرجاني آن را به عربي ترجمه کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر نيز ترجمه کتاب «جبر و اختيار» «خواجه نصيرالدين طوسي» به زبان عربي است.
وي در مقدمه‌ي ترجمه‌ي رساله اوصاف الاشراف، به اين کتاب خودش اشاره کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. الدرة البهية في شرح الرسالة الشمسية
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
16. الرافع في شرح النافع في الفقه
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 339 در 79 برگ و شماره 1022 در 199 برگ، کتابت سال 762هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
18. روضة المحققين في تفسير الکتاب المبين
ظاهراً اين کتاب در پنج مجلد است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
19. سرائر العربية في شرح الوافية الحاجبية
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. الشافية عن امراض القلوب القاسية
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
پيش‌تر ترجمه‌ي «الفصول النصيرية» را شناسانديم. گفتيم که به دليل تفاوت آغاز و انجام «شرح الفصول النصيرية» با «ترجمه الفصول النصيرية»، شرح را جداگانه خواهيم آورد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4692 در 70 برگ، کتابت سال 1064هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1/1473 در 263 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2605 کتابت سال 1093هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
23. الشمسية في الارکان الصيدية
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
24. عمدة الاملاک في هيئة الافلاک
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
25. غنية الطالب في شرح المطالب في العلوم الثلاثة
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
26. غاية البادي في شرح المبادي
«علامه حلي» کتاب نسبتاً مفصلي در اصول فقه نوشته که به نام «مبادي الوصول الي علم الاصول» شناخته مي‌شود.
محمد بن علي جرجاني، در زمان حيات استادش، اين اثر را شرح کرده و به نام «عميدالدين ابوطالب عبدالمطلب حسيني» نگارش کرده است.
نسخه‌هاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 2920 و 2921 در 139 و 69 برگ، موجود است.
2 نسخه‌ي خطي نيز از مجموعه اهدايي رهبر معظم انقلاب به آستان قدس رضوي (ع) به شماره 675 و 1176 مي‌توان نام برد.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان حضرت احمد بن موسي (ع) (شاه چراغ)» به شماره 351 در 212 برگ موجود است.
5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 6672 در 103 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 6605 در 160 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 7201 در 160 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 5833 در 122 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق. و شماره 11608 در 161 برگ، کتابت سال 1202هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 2787 در 122 برگ، کتابت سده 10 و 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي تهران» به شماره 3/493 در 195 برگ، کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي مشهد» به شماره 2/1206 در 172 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1541 کتابت سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 7064 در 124 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 1655 در 347 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
27. گلستان عربي بالفارسية في التهجد
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
28. المباحث العربية في شرح الکافية الحاجبية
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
29. معيار الفضل في مباحث العقل
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
30. وسيلة النفس الي حظيرة القدس في حقيقة الانسان
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
31. النقض في تحريم جزء النفع بالقرض
اين رساله مختصر در مباحث معاملات و ضميمه کردن قرض در معامله و تحريم يا جواز آن است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 1/12597 در 13 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اعيان الشيعة 9/425؛ تراجم الرجال 1/532؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 17/707-708؛ دايرةالمعارف تشيع 2/113؛ الذريعة 1/63 و 4/122 و 6/236 و 8/192، 199 و 10/172 و 14/54، 230 و 15/351 و 16/10 و 20/79؛ ريحانة الادب 1/402؛ طبقات اعلام الشيعة (الحقائق الراهنة) 3/194؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 46؛ فوائد الرضوية 577؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 7/136؛ لباب الالقاب 129؛ لغت‌نامه‌ي دهخدا (ذيل جرجاني، محمد) 328؛ مداخل المولفين و الاعلام العرب حتي عام 1215هـ.ق. 1/289؛ معجم التراث الکلامي 1/99، 287 و 2/257، 280 و 3/248، 275، 348 و 4/387؛ معجم المولفين 3/536؛ معجم طبقات المتکلمين 3/143-144؛ معجم مولفي الشيعة 116؛ الموسوعة الميسرة في تراجمة ائمة التفسير و الاقراء و النحو و اللغة 3/2274؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 5/628.