محمدبن علی عبدکی جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
بعد از 360هـ.ق.
«ابواحمد» يا «ابومحمد، محمد بن علي بن عبدک (عبدالکريم) جرجاني» از فقيهان، متکلمان و محدثان سده‌ي چهارم هـ. ق. است.
شهرت او به «ابن‌عبدک» و «عبدکي» از آن روي است که نيايش «عبدالکريم» نام داشت.
کنيه‌اش را مرحوم «نجاشي» «ابوجعفر» نوشته و با تعبير جليل‌القدر او را ستوده و از «شيعيان» برشمرده است.
«شيخ طوسي» نيز او را از بزرگان متکلمان اماميه توصيف کرده است.
از مجموع گفتار بزرگان «شيعه» و «اهل‌سنت»، چنين استفاده مي‌شود که ابن‌عبدک در علم کلام بسيار متبحر و بر مکتب کلامي «معتزلي» «بصره» و «بغداد» مسلط بود. تاجايي که شخصيتي چون «ابوالقاسم بلخي» متوفاي 317 يا 319هـ.ق. در مناظره با ابن‌عبدک، اشکالات او را وارد دانسته و بسياري اوقات از راي خود عدول مي‌کرد.
اما احتمال گرايش وي به «شيعه» «زيديه»، از برخي آثار و نظريات وي قابل استفاده است.
زمان و شهر ولادت ابن‌عبدک مشخص نيست. ليکن از آنجا که وي در «جرجان» باليده و هم در آنجا زيسته و درگذشته است، مي‌توان احتمال داد که در همان شهر نيز ديده به جهان گشوده است.
ليکن پس از تحصيل دانش‌هاي روزگار خويش، به شهرهاي اسلامي سفر کرد و از دانشمندان متعدد بهره برد.
به گفته‌ي «حاکم نيشابوري»، وي مدتي در «نيشابور» اقامت داشت. در مدت اقامتش در «نيشابور»، حاکم از وي استفاده کرده است.
در «عسکر مکرم» از «ابوهاشم عبدالسلام بن ابوعلي جبائي معتزلي» متوفاي 321هـ.ق. بهره برده است.
در «بلخ» از مجلس درس «ابوالقاسم احمد بن عبدالله بلخي» متوفاي 319هـ.ق. استفاده کرده و با او مناظراتي داشته است.
در «اصفهان» نيز از برخي دانشمندان حديث شنيده است.
در «بغداد» از «ابوبکر محمد بن داوود ظاهري اصفهاني» متوفاي 297هـ.ق. بهره برد.
از ديگر مشايخ او مي‌توان به «محمد بن يزداد جرجاني»، «عمران بن موسي بن مجاشع جرجاني»، «ابوجعفر محمد بن جعفر موسوي»، «اسحاق بن عباس بن اسحاق بن موسي بن جعفر (ع)»، «علي بن يحيي آملي، محمد بن موسي رصاصي»، «ابوسعيد عبدالرحمن بن سليمان نقاش» و «عبدان جواليقي» و «جعفر بن علي جابري» اشاره کرد.
کساني چون «ابن‌بشت خزفي»، «ابومنصور حسيني» و «بشر بن محمد خطيب ميهني» از وي روايت مي‌کنند.
آثار:
«نجاشي» اين اثر را به ابواحمد محمد بن علي جرجاني نسبت داده است. «ابن‌شهرآشوب» نيز آن را در 10 جزء معرفي کرده است.
اما «شيخ طوسي»، وقتي در مقدمه‌ي «التبيان» تفاسير مختلف را بر مي‌شمارد، از اين اثر ياد نکرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. الرد علي الباطنية (الرد علي الاسماعيلية)
«مسعودي» در «التنبيه و الاشراف»، به سال 345هـ.ق. از آن اثر ياد کرده است.
هم‌چنين «شيخ طوسي» از اين اثر با عنوان «الرد علي الاسماعيلية» نام برده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
3. الکلام علي الفرقة المثبتة لرؤية الله تعالي
در «دايرةالمعارف بزرگ اسلامي» اين اثر از تاليفات ابن‌عبدک بشمار رفته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ابن‌شهرآشوب» در مناقب آل‌ابي‌طالب (ع) و هم در «معالم العلما» از اين اثر سخن گفته است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخهي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اتقان المقال في احوال الرجال 252؛ اثرآفرينان 1/127؛ اعلام زرکلي 6/274؛ اعيان الشيعة 1/136 و 2/427؛ الافادة في تاريخ ائمة السادة 87؛ الانساب المنفقة 84-85؛ الانساب سمعاني 4/132؛ ايضاح المکنون 1/275؛ بهجة الآمال في شرح زبدة المقال 6/518 و 7/397، 506، 540؛ تاريخ جرجان سهمي 451؛ تنقيح المقال 3/158؛ تيسير المطالب 52، 102، 141، 170، 173، 179؛ ثقات الرواة 3/263؛ جامع الرواة 2/155، 373، 434؛ الجامع في الرجال 2/759، 977، 981؛ الجواهر المضيئة 2/265؛ خلاصة الاقوال في معرفة الرجال 162، 188؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 4/198-199؛ دايرةالمعارف تشيع 1/347؛ الذريعة 9/437 و 10/183؛ رجال ابن داوود 325، 403؛ رجال الانصار 113، 139، 156؛ رجال علامه حلي 162؛ رجال نجاشي 382؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآبادنامه) 112؛ شواهد التنزيل 1/94؛ طبقات الفقهاء ابواسحاق 149؛ طبقات المعتزلة 323، 331؛ طبقات مفسران شيعه 599؛ فائق المقال 187، 208، 221؛ فرهنگ زندگي‌نامه‌ها 1/566؛ فلاسفه شيعه 50؛ فهرست شيخ طوسي 368؛ قاموس الرجال 8/296 و 10/254، 295؛ کشف الظنون 562، 568؛ مجمع الرجال 5/275 و 7/16، 139، 164؛ مستدرکات علم رجال الحديث 7/236؛ معالم العلماء 143؛ معجم التراث الکلامي 3/368؛ المعجم الموحد لاعلام الاصول الرجالية 2/75، 295؛ معجم المولفين 3/521؛ معجم رجال الحديث 16/331 و 22/195؛ معجم رجال الحديث و ثقاته 6/3106؛ معجم طبقات المتکلمين 2/154-155؛ المعين علي معجم رجال الحديث 2/769، 992؛ المفيد من معجم رجال الحديث 554، 737؛ مناقب آل‌ابي‌طالب (ع) 1/11-12؛ منتهي المقال 6/127 و 7/321، 411؛ منهج المقال 309، 397؛ المنية و الآمل 65؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/438-439؛ موضوعات 1/348؛ نشوار المحاضرة 3/53؛ نضد الايضاح 306؛ نقد الرجال 4/277 و 5/133، 260، 261؛ وسائل الشيعة 20/263، 385.