محمدبن علی ضریر جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 4هـ.ق.
از شرح زندگاني رياضي‌دان و ستاره‌شناس بزرگ قرن چهارم هـ. ق.، «ابوسعيد محمد بن علي ضرير جرجاني»، تقريباً هيچ اطلاعي در دست نيست.
«ابوريحان بيروني» نام کامل او را در «استخراج الاوتار» به همان صورتي که ذکر شد، آورده است.
برخي منابع مانند: «هنريش سوتر (زوتر)»، متوفاي 1922م. در آثارش، ابوسعيد ضرير جرجاني را با «ابوسعيد ضرير احمد بن خالد بغدادي» اشتباه گرفته و دوره حياتش را قرن سوم دانسته است. همين اشتباه سبب شده که ابوسعيد ضرير جرجاني را شاگرد «ابوعبدالله محمد بن زياد بن اعرابي» متوفاي 231هـ.ق. تصور کنند.
اين در حالي است که ابوسعيد محمد بن علي ضرير جرجاني، در رساله‌ي «مسائل هندسية» از رياضي‌دان، «ابوعبدالله محمد بن احمد شني» که در نيمه‌ي دوم قرن چهارم مي‌زيست، نام برده است.
از واژه‌ي «ضرير» در دنباله‌ي نام ابوسعيد جرجاني چنين برمي‌آيد که وي نابينا يا بسيار مريض و نحيف بوده است.
به هر روي اين دانشمند جرجاني، شايد در «جرجان» به دنيا آمد و پس از باليدن و تحصيل در زادگاهش، از دانشمندان بزرگ روزگار خويش بهره برد و آثاري را در هندسه و رياضيات از خود برجاي نهاد.
آثار:
احتمالاً اين اثر به اشتباه به ابوسعيد محمد بن علي ضرير جرجاني نسبت داده شده است؛ زيرا وي اديب نبود تا ديوان «روبة بن عجاج» را شرح کند. با اينهمه، به دليل اينکه فهرست‌نويس نسخه‌هاي خطي «کتابخانه‌ي دارالکتب مصر» آن را به ابوسعيد ضرير نسبت داده است، در اينجا شناسانده و توضيح داده شد.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصريه قاهره» به شماره 519 در 137 برگ، کتابت سال 1289هـ.ق. موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
به‌نظر مي‌رسد اين اثر نيز به اشتباه به ابوسعيد ضرير جرجاني نسبت داده شده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصريه قاهره» به شماره 3911 در 178 برگ موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
گفته مي‌شود ابوسعيد ضرير جرجاني اين اثر را خطاب به يک رياضي‌دان ناشناس نگاشته است. برخي احتمال مي‌دهند اين رياضي‌دان که ابوسعيد نام وي را نياورده، همان «ابوريحان بيروني» است.
اين اثر با حل ترسيمي مسئله‌اي هندسي به كمك «يك سهمي» و «يك هُذْلولي» آغاز مي‌شود. اين مسئله هندسي با مسئله «ابن‌هيثم» در كتاب «المناظر» وي مرتبط است.
روش ترسيمي جرجاني صورت ديگري از ترسيم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه «پاپوسِ اسكندراني» (قرن سوم ميلادي) است. همانندي مذكور اين احتمال را پيش مي‌آورد كه حل ترسيمي جرجاني منشأ يوناني داشته باشد.
جرجاني سپس راه حل دو مسئله مرتبط با «تثليث زاويه» و قضيه‌اي درباره‌ي «ارتفاع مثلث» عرضه مي‌كند. مسئله‌هاي مربوط به تثليث زاويه، با يكي از رساله‌هاي موجود «ابوريحان بيروني» پيوند نزديكي دارند؛ بنابراين، احتمال دارد كه جرجاني مسائل هندسي خود را خطاب به او نوشته باشد. بدين ترتيب، «رساله‌ي مسائل هندسيه» جرجاني با برخي از مباحث مهم هندسه دوره اسلامي مرتبط است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصريه قاهره» به شماره 41م. همراه با کتاب «استخراج خطي نصف‌النهار» وي، موجود است.
ظاهراً يک نسخه‌ي خطي نيز در «کتابخانه‌ي ليدن» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
4. استخراج خط نصف‌النهار من کتاب اناليما و البرهان عليه
اين اثر در چهار فصل تنظيم شده است. فصل‌هاي اول تا سوم به ترسيم خط شمال ـ جنوب بر صفحه‌اي افقي، با استفاده از سه سايه‌ي نامساوي ميله‌اي قائم در سه لحظه متفاوت يك روز مربوط مي‌شود. در فصل چهارم روش تعيين جهات اصلي به وسيله سايه يك شاخص در لحظه‌ي مناسب، بيان شده است.
«كارل‌شوي» اين رساله را به آلماني ترجمه و منتشر كرده است.
نسخه‌هاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب المصريه قاهره» به شماره 41م. همراه با کتاب «المسائل الهندسية» وي، موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
استخراج الاوتار في الدائرة بخواص خطي المنحني فيها 2، 15؛ تاريخ علوم و فلسفه ايراني 519؛ دانشنامه جهان اسلام 10/164-165؛ زندگي‌نامه رياضيدانان دوره اسلامي از سده سوم تا سده يازدهم هجري 84؛ فهرست خديويه 203؛ معجم الادباء 1/254 و 6/2535.