محمدبن منصور زرین دست جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 5هـ.ق.
از شرح احوال پزشک سده‌ي پنجم هـ. ق.، «بديع‌الدين ابوالروح محمد بن منصور بن ابوعبدالله بن منصور جرجاني» مشهور به «زرين‌دست»، هيچ اطلاعي به دست نيامد.
آنچه مسلم است اينکه ابوروح جرجاني، در اوايل سده‌ي پنجم و در عهد «ابوالفتح ملکشاه بن محمد سلجوقي» به شهرت رسيد. او نخستين بار رساله‌ا‌ي در چشم پزشکي به زبان فارسي نگاشت.
اهميت کتاب جامع و کامل زرين دست، به بخش جراحي آن است. توجه به اين بخش حکايت از مهارت نويسنده‌ي آن و شايد به تجارب طولاني آن از عمل جراحي دارد.
چشم پزشکان مسلمان سده‌هاي پيشين، در جراحي چشم، پيشرفت‌هاي قابل توجه پيدا کرده بودند. در بين آنها کساني بودند که آب آوردگي چشم مردي را که يک چشم بيشتر نداشت با اطمينان کامل عمل مي‌کردند.
آثار:
زرين‌دست اثر خود را در ده مقاله و يک مقدمه ترتيب داده است. نخستين مقاله در تشريح و ترکيب چشم و شامل 153 سوال و جواب است. مقاله‌ي دوم در بيماري‌ها و عارضه‌هاي چشم است. مقاله‌ي سوم در بيماري‌هايي است که به چشم ديده نمي‌شود. مقاله‌ي چهارم در بيماري‌هايي که علاج‌پذير است. مقاله‌ي پنجم در بيماري‌هايي که علاج‌پذير نيست. مقاله‌ي ششم در آنچه بايد در آغاز علاج بايد انجام داد. مقاله‌ي هفتم در چگونگي دست‌کاري‌ها (جراحي) است. مقاله‌ي هشتم در زرآقان است. مقاله‌ٔ نهم در داروهاي مفرده و مقاله‌ي دهم در داروهاي مرکبه است.
«حاجي خليفه» در «کشف الظنون» معتقد است که زرين دست، نظريات «جالينوس»، «ديسقوريدوس»، «رازي»، «ابن‌سينا» و «زهراوي» را آورده و سپس نظر و تجربه‌ي خود را نيز به آن افزوده است.
نسخه‌هاي خطي:
3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7260 در 159 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، شماره 7840 در 120 برگ، کتابت 1269هـ.ق. و شماره 12528 در 261 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي ديگر در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 5636 مي‌توان به دست آورد که با همين نام ليکن بدون شناخت مولف ثبت شده است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2470 در 165 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 3218 در 481 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 1/1181 در 203 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشکده‌ي ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 63 در 155 برگ، کتابت سال 985هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 2145 کتابت سده 13هـ.ق. و شماره 2166 کتابت ايضاً سده 13هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 4390 در 242 برگ، کتابت سال 1055هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي نوربخش خانقاه نعمت‌اللهي» به شماره 1/458 در 254 صفحه، کتابت سال 1271هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 8231م. در 342 برگ موجود است.
گفته مي‌شود 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آکسفور» دو نسخه‌ي ديگر در «کلکته» موجود است.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
الذريعة 24/373؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي مسجد اعظم قم 413؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشکده‌ي الاهيات و معارف اسلامي مشهد 1/161؛ فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه‌ي دانشگاه تهران 7/705؛ معجم مولفي الشيعة 116.