محمدبن یحیی صولی جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-335هـ.ق.
گويا «ابوبکر محمد بن يحيي بن عبدالله بن عباس بن محمد بن صول تکين جرجاني»، از شاهزادگان ترک «جرجان» است.
صولي با ضم صاد، انتساب به «صول‌تکين» يکي از حکمرانان «جرجان» است. ظاهراً او و برادرش «فيروز» پيش از فتح «جرجان» به دست «يزيد بن مهلب»، در «جرجان» امير و حاکم بودند.
محمد بن يحيي صولي نوه‌ي برادر «ابراهيم بن عباس صولي» است. اين خاندان اهل فضل و ادب توصيف شده‌اند.
محمد صولي را اديب، ظريف، کاتب، منشي، مفسر و علاقه‌مند به جمع‌آوري کتاب توصيف کرده‌اند.
صولي گذشته از شهرت در علم و ادب، شطرنج‌باز ماهري بود. تا جايي که به صولي شطرنجي نيز شهرت داشت.
محمد بن يحيي ولي کثير الروايت بود. از «ثعلب»، «مبرد»، «ابوالعينا» و «ابوداوود سجستاني» و ديگران روايت کرده است. «دارقطني» و «مرزباني» از وي روايت مي‌کنند.
گفته مي‌شود صولي به جهت نقل خبري در مورد اميرالمومنين (ع) مورد تعقيب عامه و خاصه قرار گرفت و همگان در صدد قتل وي برآمدند. از اين‌رو نتوانست در «بغداد» زندگاني کند و به «بصره» فرار کرد. در «بصره» به‌صورت مخفي مي‌زيست تا در سال 335هـ.ق. درگذشت.
آثار:
اثري است به زبان عربي در بيان آداب کاتب و نويسنده و کسي که به کار انشا و نامه‌نگاري اشتغال دارد.
گفتني است «ادب الکتاب» توسط «عبدالله بن محمد بطليوسي» متوفاي 444هـ.ق. تحت عنوان «الاقتضاب» شرح گرديده است. شرح نيز منتشر شده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي عراق»، بخش مخطوطات ادبي به شماره 1416 در 154 صفحه، کتابت سال 1338هـ.ق. و شماره 8744 در 152 برگ، کتابت سال 1106هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
کتاب «ادب الکاتب» بارها چاپ شده است. در «بيروت» انتشارات دارالباز و دارالکتب العلمية آن را منتشر کرده‌اند.
در «بغداد» نيز به سال 1341هـ.ق. توسط انتشارات المکتبة العربية و در 272 صفحه وزيري چاپ شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
اين اثر با تحقيقات «خليل محمود عساکر» و مقدمه «محمد امين» در «بيروت» و توسط المکتب التجاري در 340 صفحه چاپ شده است.
3. اخبار ابوهرمه (اخبار ابي‌هرمه)
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر درباره‌ي «وليد بن عبيد بحتري» متوفاي 284 هـ.ق. است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
کتاب توسط المجمع العلمي العربي «دمشق» در 256 صفحه وزيري چاپ شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
در «بيروت» انتشارات دارالميسرة، به سال‌هاي 1399 و 1403هـ.ق. آن را چاپ کرده است.
هم‌چنين در «مصر» نيز به سال 1354هـ.ق. در 308 صفحه وزيري چاپ شده است.
بخش اخبار «المقتدر بالله عباسي» تحت عنوان «قسم من اخبار المقتدر بالله العباسي او تاريخ الدولة العباسية» با کوشش «خلف رشيد نعمان»، توسط انتشارات آفاق عربية در «بغداد» به سال 1999م. در 332 صفحه وزيري چاپ شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
اين اثر در «بيروت» و توسط انتشارات دارالميسرة با مقدمه و زيرنويس «ج. هيورث رن» به سال 1399هـ.ق. در 274 صفحه وزيري چاپ شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر درباره‌ي اخبار و اشعار «آل‌عباس» است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي موزه‌ي عراق» به شماره 188/503 و 186/454 موجود است.
1 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي دارالکتب» به شماره 355 در 181 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين اثر در بخش‌هاي مختلف و جداگانه چاپ شده است. بخش اشعار اولاد خلفا و اخبار آنان در «مصر» به سال 1355هـ.ق.، در «بيروت» به سال 1399هـ.ق. و شايد در «عراق» نيز چاپ شده است.
بخشي تحت عنوان «مالم ينشر من اوراق الصولي در «بيروت» و توسط انتشارات عالم کتب به سال 1420هـ.ق. چاپ گرديده است.
اين اثر بسيار مختصر به روايت ابوبکر محمد بن يحيي بن عباس صولي جرجاني، به عنوان گزارشي از جنگ جمل ثبت شده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 9/1447 در 2 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
«ابونواس» از شاعران قرن دوم هـ.ق.، مداح و نديم «هارون الدرشيد» است. اشعار او را ادبا و شعراي مختلفي گردآوري کرده‌اند. محمد بن يحيي صولي نيز شايد به جمع‌آوري آن اقدام کرده است.
وي اين ديوان را به فنون و فصولي تقسيم کرده و ابيات هر فني را به حروف هجا ترتيب داده است.
هم‌چنين يک مقدمه‌ي لطيف در نقد شعر و ادب به آن اضافه کرده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 4640 در 86 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه» «قم» به شماره 1155 در 180 برگ، کتابت سال 1272هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
اين شرح توسط انتشارات دارالطليعة در «بيروت» و در سه مجلد وزيري منتشر شده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
اين اثر به تحقيق و کوشش دکتر «يونس احمد سامرائي» در «بغداد» و توسط وزارت فرهنگ و ارشاد «عراق» به سال 1397هـ.ق. چاپ و منتشر گرديده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
اين اثر نيز توسط دارالرشيد چاپ و منتشر گرديده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
الاعلام زرکلي 8/4؛ ريحانة الادب 3/478-479؛ الشعر و الشعراء في کتاب العمدة 77؛ طبقات مفسران شيعه 608؛ فرهنگ جامع تاريخ ايران 1/128؛ کتاب‌شناسي نهاوند 141؛ مشاهير الشعراء و الادباء 51؛ معجم اعلام المورد 272؛ معجم تراجم الشعراء الکبير 39؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 5/883-884.