محمدامین بن محمد شریف استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
محمدامين بن محمدشريف استرآبادي
000-1036هـ.ق.
«ملا محمدامين بن محمدشريف اخباري استرآبادي»، احياگر و بلکه بنيان‌گذار فرقه‌ي نوين اخباري‌گري، پس از افول آن در چند سده‌ي پيش است.
او در «استرآباد» چشم به جهان گشود و در همانجا رشد کرد. پس از تحصيل مقدمات فارسي و عربي، عازم «شيراز» گرديد و مدت چهار سال نزد «امير سيد شاه تقي‌الدين محمد حسيني شيرازي نسابه» متوفاي 1019 هـ.ق. دانش و علوم عقلي را آموخت.
پس از آن به «نجف اشرف» هجرت کرد و نزد «سيد شمس‌الدين محمد بن علي موسوي عاملي» متوفاي 1009 يا 1011هـ.ق.، معروف به «صاحب مدارک الاحکام» و «جمال‌الدين ابومنصور حسن بن زين‌الدين عاملي» متوفاي 1011هـ.ق. مشهور به «صاحب معالم»، حديث و علوم نقلي را فراگرفت.
هم‌چنين از هر دو استاد خويش اجازه‌ي اجتهاد دريافت کرد و در علوم اسلامي و فقه به مقام بلندي دست يافت.
از گفتار محمدامين استرآبادي در «فوائد المدنيه» چنين استفاده مي‌شود که وي پس از تحصيل مدارج عالي فقه و اصول در «نجف اشرف»، مجدداً و براي دومين بار به «شيراز» سفر کرده و مدتي در آنجا زيسته است.
زمان سفر او به «نجف اشرف» و مدت اقامتش و نيز زمان سفر مجددش به «شيراز»، مشخص نيست.
سپس در حدود سال 1014هـ.ق. عازم «مکه‌ي معظمه» گرديد و تا آخر عمر در آنجا زيست. گفته مي‌شود در مکه مدت ده سال نزد «ميرزا محمد بن علي بن ابراهيم استرآبادي» متوفاي 1028هـ.ق.، «صاحب رجال کبير»، به تحصيل علوم نقلي و رجالي ادامه داد.
در همين دوره‌ي اقامتش در «مکه»، تحت تاثير فضاي سلفي و نقل‌گرايي علماي «مکه» و «مدينه» قرار گرفت و از شيوه‌ي اجتهاد و اصول روي گردانيده به شيوه‌ي نقل حديث و تبعيت محض از اخبار را پيشه ساخت.
او در اين روش، نه تنها به شيوه‌ي محدثان و نقل‌گرايان سده‌هاي سوم و چهارم، بلکه بسيار تندتر و انتقادي‌تر از آنان، اخباري‌گري را بنيان نهاد. شيوه‌اي که پيروان آن، امثال «محمد بن عبدالنبي استرآبادي» را به ورطه‌ي دشمني با مجتهدان انداخت و عاقبت در راه اين دشمني، ميان «شيعيان» تفرقه افتاد و خودش نيز جان باخت.
به هر روي محمدامين استرآبادي سرانجام حدود سال 1036هـ.ق. در «مکه» درگذشت و در کنار مقابر «عبدالمطلب» و «ابوطالب (ع)» به خاک سپرده شد.
آثار:
اين اجازه در سال 1020هـ.ق. در «مکه مکرمه» براي شخصي که «بحراني» ناميده است، صادر گرديده است.
بحراني براي نگارنده شناخته نشد. حدود 50 تن از علماي «شيعه» در قرن 11هـ.ق. نسبت بحراني دارند. برخي از آنها به «مکه مکرمه» سفر کرده‌اند. اما هيچ مدرکي براي تشخيص اينکه کدام يک از آنان مجيز از محمدامين استرآبادي هستند، در دست نيست.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 8/1118 در يک مجموعه 105 برگ، موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر، يک نسخه‌ي خطي است که به محمدامين استرآبادي نسبت داده شده است. زبان کتاب فارسي و عربي است. کاتب آن را در «اصفهان»، محله‌ي شمس‌آباد، منزل «محمدرضا بيک» نامي کتابت کرده است. ظاهراً به خط مولف است. ليکن سال کتابت آن با زمان حيات محمدامين استرآبادي تطابق ندارد.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 9325 در يک مجموعه 472 برگ، کتابت سال 1117-1122هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
يک نسخه‌ي ناقص از ترجمه‌ي «اعتقادات» «صدوق» به زبان فارسي است که آغاز آن از باب دوم در اعتقاد و بيان صفات ذات شروع مي‌شود.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه‌ي» «قم» به شماره 861 در 140 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
جامع الحواشي
مجموعه حواشي «استبصار»، «تهذيب» و «من لايحضره الفقيه» است که «محمدتقي مجلسي»، «علامه مجلسي»، «مولا عبدالله شوشتري»، «شيخ بهائي»، «سلطان العلما»، «مولا مراد تفرشي» و «مولا محمدامين استرآبادي» و ديگران، بر آن کتاب‌ها نگاشته‌اند.
حاشيه‌ي مستقل محمدامين استرآبادي بر «استبصار» و «تهذيب» در جاي خود معرفي خواهد شد. از آنجا که «آقابزرگ» اين دو حاشيه را ذيل «جامع الحواشي» آورده بود، به اين عنوان نيز شناسانده شد.
گفته مي‌شود محمدامين استرآبادي بر کتاب «استبصار» «شيخ طوسي» و «تهذيب الاحکام» ايشان، حاشيه و شرح نگاشته است.
بنا به گزارش «آقابزرگ»، مولفي به سال 1133هـ.ق. اين حواشي را تحت عنوان «جامع الحواشي» گردآورده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
5. حاشية علي انموذج العلوم دواني
«جلال‌الدين محمد بن اسعد دواني» متوفاي 907هـ.ق. کتابي به نام «انموذج العلوم» دارد. محمدامين استرآبادي حاشيه‌اي بر آن به زبان عربي نگاشته است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 16 در 12 برگ با عنوان «تحقيق امين استرآبادي در مسئله نهم انموذج دواني» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين حاشيه يا شرح به زبان عربي بر کتاب «تهذيب الاحکام» «شيخ طوسي» نوشته شده است. به «جامع الحواشي» مراجعه شود.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 3789 در 147 برگ و شماره 4604 در 188 برگ، با عنوان «شرح تهذيب الاحکام» موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
محمدامين استرآبادي، گذشته از شرحي که بر «کافي» نگاشته، حاشيه‌اي به زبان عربي بر آن نوشته است. اين حاشيه را «فاضل قزويني» جمع‌آوري کرده است.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4594 در 311 برگ، کتابت سال 1063ـ.ق. و شماره 6665 در 108 برگ، شايد به خط مولف موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/705 در 40 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري سپهسالار)» به شماره 8200 در 190 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 2/705 در 40 برگ، کتابت سال 1108-1110هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
8. حاشية علي شرح مدارک الاحکام
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
9. حاشية علي معارج الاصول محقق حلي
«معارج الاحکام في اصول الفقه» يا «معارج الاصول» از آثار «جمال‌الدين ابوالقاسم جعفر بن حسن حلي» متوفاي 676هـ.ق. مشهور به «محقق حلي» است، محمدامين استرآبادي بر آن کتاب حاشيه نگاشته است. بنا به گزارش «آقابزرگ»، اين حاشيه بيش از هزار بيت (سطر) است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 1/1013 در يک مجموعه 62 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق. موجود است.
«آقابزرگ» نيز يک نسخه از آن را در «کتابخانه‌ي مجدالدين» ديده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
10. حرز الجواد و ذخر المرتاد في ملخص الفرق بين اهل العلم و امة الاجتهاد
اين اثر ظاهراً در بيان اختلاف ميان اخباري و اصولي است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء ميراث اسلامي قم» به شماره 2/262 در 7 صفحه موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اين اثر در مباحث کلامي و اصول و فروع دين به زبان فارسي تدوين شده است. محمدامين استرآبادي آن را به «سلطان محمد قطب شاه دکني» هديه کرده است. برخي به جهت اين هديه و نام‌گذاري (دانشنامه شاهي) احتمال داده‌اند که استرآبادي مدت کوتاهي در «هند» بسر برده است.
کتاب پس از «الفوائد المدنيه» در «مکه» نگارش يافته است. فصول آن مانند «الاربعين» «فخر رازي» ترتيب يافته و در چهل فايده تنظيم شده است.
مسائل مختلف کلامي، حديثي، فقهي، ادبي و دعاها مانند کشکول در آن جمع‌آوري گرديده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 517 در 29 برگ، کتابت سال 1091هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 10144 در 126 برگ، کتابت سال 1089هـ.ق. موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2/62 در 133 برگ، کتابت سال 1319هـ.ق. و شماره 1/3072 در 19 صفحه، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 7/1023 در 130 برگ، شماره 2/108 در 119 برگ، کتابت سال 1092هـ.ق.، شماره 4/4040 در 307 برگ، کتابت سده 12هـ.ق. و شماره 37/6075 در 167 برگ، کتابت حدود سال 1087هـ.ق. موجود است.
4 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2799، شماره 1306 در 72 برگ، کتابت سال 1101هـ.ق.، شماره 2944 کتابت سال 1085هـ.ق. و شماره 6437 کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي فيضيه‌ي» «قم» به شماره 1/1414 در 48 برگ، کتابت سال 1020-1035هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي رشت» به شماره 807 در 139 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وزيري يزد» به شماره 1/3130 در 183 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي حقوق و علوم سياسي اقتصادي تهران» به شماره 8 کتابت سال 1101هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکز احياء ميراث اسلامي قم» به شماره 2/108 موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
13. رسالة في رد ما احدثه الفاضلان ملا جلال و مير صدرالدين في حواشي شرح الجديد للتجريد
ظاهراً حاشيه‌اي است در رد و نقض نظريه «ملا جلال» و «مير صدرالدين» در حاشيه‌اي که بر «شرح جديد تجريد الاعتقاد» نگاشته‌اند.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
14. رسالة في طهارة الخمر و نجاسته
در اين رساله پيرامون طهارت و نجاست شراب، به زبان فارسي، بحث کرده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 1/6151 کتابت سال 1290هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 1543 در 2 صفحه، ضمن جنگي که شامل اشعار، ادعيه، مسائل متفرقه و دو رساله مختصر به فارسي که يکي از آنها «رساله اصول دين» و ديگري «رساله در طهارت خمر» است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
15. رسالة في کيفية علم الواجب تعالي
اين رساله مختصر پيرامون علم خداوند متعال بحث کرده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» ضمن مجموعه اهدايي رهبر معظم انقلاب، به شماره 1/1246 کتابت سال 1109-1110هـ.ق. موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
16. شرح استبصار (الفوائد المکية)
اين شرح که «الفوائد المکية» نيز ناميده مي‌شود، بر کتاب «استبصار» «شيخ طوسي» نگاشته شده است. مولف در مقدمه به مباحث علم حديث و رجال و درايه پرداخته است. ليکن نتوانسته است شرح را پايان ببرد.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا اين شرح غير از حاشيه بر اصول کافي است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
شرح ناتمامي است به زبان عربي بر کتاب «تهذيب الاحکام» «شيخ طوسي» که غير از حاشيه وي بر همان کتاب است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 4604 در 188 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
گويا ملا محمدامين استرآبادي، در پاسخ پرسشي که «شاه عباس» در مورد طهارت يا نجاست خمر از وي کرده بود، متني مبني بر پاکي جامه‌ي آلوده به شراب و امکان اقامه‌ي نماز با آن، يک بار به زبان عربي و بار ديگر به زبان فارسي نوشته است.
از سوي ديگر «سيد احمد بن زين‌العابدين علوي»، ميان سال‌هاي 1054 تا 1060هـ.ق.، به اين فتوا پاسخ نگاشته و آن را رد کرده است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
اثر ديگري است از محمدامين استرآبادي در اعتقادات و اصول دين.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
21. الفوائد المدنية في الرد علي القائل بالاجتهاد و التقليد في الاحکام الالهية
مشهورترين کتاب محمدامين استرآبادي که عليه مجتهدان اصولي نگاشته و شيوه‌ي اخباري را ترويج کرده، کتاب الفوائد المدنيه است.
استرآبادي در اين رساله مباني فکري خود را بيان کرده و مباني مجتهدان اصولي را نقد و رد کرده است.
وي کتاب را در «مکه» به رشته‌ي تحرير درآورده و آن را در يک مقدمه، دوازده فصل و يک خاتمه ترتيب داده است.
کتاب الفوائد المدنيه توسط تني چند از علما رد شده و يا شرح و نقض گرديده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 3012 در 170 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک تهران» به شماره 2071 در 141 برگ، کتابت سال 1098هـ.ق. و شماره 2561 در 289 برگ، کتابت سده 10هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي نواب مشهد» به شماره 48 در 168 برگ، کتابت سال 1066هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي حجتيه» «قم» به شماره 544 کتابت سال 1094هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فاضليه» به شماره 60 در 168 برگ، کتابت سال 1066هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 909 موجود است.
6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 2706 در 199 برگ، کتابت سده 13هـ.ق.، شماره 7102 در 245 برگ، کتابت سال 1031هـ.ق.، شماره 7485 در 195 برگ، کتابت سال 1065هـ.ق.، شماره 1/2793 در 556 برگ، شماره 4372 در 138 برگ، کتابت سال 1031هـ.ق. و شماره 14/1836 در 281 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 2320 در 231 برگ، کتابت سال 1031هـ.ق. و شماره 2/1699 در 302 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب الظاهريه» به شماره 117 در 12 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي ادبيات دانشگاه تهران» به شماره 152 کتابت سال 1031هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 333 در 222 برگ موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 423 و شماره 3028 در 270 برگ، کتابت سال 1042هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عمريه دارالکتب الظاهريه دمشق» به شماره 18/3856 در 6 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي استراسبورگ» به شماره 2/4191 در 144 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه مدينة العلم امام خالصي» در «کاظمين» موجود است.
2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1440/ع در 204 برگ، کتابت سال 1067هـ.ق.، شماره 3172/ع در 195 برگ، کتابت سال 1049هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله فاضل خوانساري (ره)» به شماره 137 در 206 برگ، کتابت سال 1083هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكدهي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 295 در 174 برگ، کتابت سال 1050هـ.ق. موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي فارس» به شماره 3/297-اس در 146 برگ، کتابت سال 1046هـ.ق. به انضمام يک رساله در پنج برگ که حاشيه‌اي است از شخص ناشناس بر کتاب فوائد المدنيه، موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين اثر مکرر در «ايران» انتشارات محسن کتابفروش به سال 1321هـ.ق. و معموره انتشارات دارالنشر لاهل‌البيت (ع) سال 1405 چاپ گرديده است.
22. الفوائد المکية في اثبات الواجب و توحيده و علمه تعالي و اثبات قدرته
به‌نظر برخي منابع همان شرح استبصار است. ليکن برخي ديگر اين اثر را مستقل دانسته‌اند.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
23. فوائد دقائق العلوم العربية و حقايقها الخفية
مطالبي در خصوص علوم عربي است.
نسخههاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
24. المسائل الثلاث في علم الواجب و الممکن و ربط الحادث بالقديم و افعال العباد
اين رساله به زبان عربي و شامل مباحث کلامي در علم خداوند متعال مباحث حادث و قديم و افعال عباد است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)» به شماره 132 در 45 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
اثر آفرينان 1/241؛ اعلام المکيين 1/337؛ اعيان الشيعة 9/137؛ امل الآمل 2/246؛ انديشه سياسي در اسلام معاصر 277-289؛ التراث العربي 4/204؛ خاتمة مستدرک الوسائل 2/189-193؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 10/280-281؛ دايرةالمعارف تشيع 2/107؛ الذريعة 3/54 و 5/51، 74، 217 و 6/26، 168، 181، 204 و 8/46 و 10/186، 221 و 13/96 و 16/308، 358، 359 و 20/342؛ روضات الجنات 1/120؛ رياض العلماء 5/35؛ ريحانة الادب 1/66، 114؛ سلافة العصر 291؛ شرح‌حال علما و ادباي استرآباد (استرآباد نامه) 141؛ شرح‌حال علماي شيعه 42؛ طبقات اعلام الشيعة (الروضة النضرة) 8/56؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 472؛ فلاسفه شيعه 53؛ فوائد الرضوية 398-399؛ فهرستواره کتابهاي فارسي 5/3837، 3874؛ قصص العلماء 321-322؛ کشف الحجب و الاستار 210، 348؛ لؤلؤة البحرين 119؛ معجم التراث الکلامي 2/27 و 3/59، 242، 396-397 و 4/415، 422 و 5/16، 98؛ معجم المولفين 3/140، 147؛ معجم طبقات المتکلمين 4/180-181؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمين 1/451؛ موسوعة طبقات الفقهاء 11/313؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 1/687؛ هدية العارفين 2/274.