اوی
اوي Oy
خانه‌ی سنتی قوم ترکمن.
آلاچیق، به دلیل ساختار خاص سازه‌ای، در برابر حوادث طبیعی، مقاوم و به سبب سهولت جابهجایی و کاربرد و نصب آسان، در مهاجرت‌ها منزل امن صحرانشینان است. امروزه نیز در بخش‌هايی از صحرای ترکمن، به ویژه توسط مرزنشینان و دامدارانی که مجبور به مهاجرت‌های موقت، ییلاق و قشلاق هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
«در گذشته هر فرد ترکمن به خانواده‌ای تعلق داشت که در یک «اوی» (آلاچیق) به سر می‌برد. این خانواده، آلاچیق خود را در فاصله کمی با آلاچیق‌های دیگر بر پا می‌کند که به خانواده‌های دیگر تعلق دارد. مجموعه‌ی چندین آلاچیق را «اوبه» می‌گویند. اهالی «اوبه» بیشتر با هم خویشاوند بوده و یا روابط دوستانه‌ای با یکدیگر دارند.»
در گذشته، ترکمنها «آلاچیق» را قبه‌ای از قبه‌های بهشت می‌دانستند و چندان علاقه‌ای به خانه‌های خشتی و آجری نداشتند.
محیط یک آلاچیق، 20متر، قطر آن 5/6 و ارتفاع آن 5/3 متر است و از سه قسمت بالا، وسط و پایین تشکیل می‌شود. قسمت بالا را با نمد مخصوصی به نام «سرفگ»، بخش وسط را با نمد «اوزگ»، بخش پایین را با نمد «دور‌لیق» و روی نمد پایینی و وسطی را با نی حصیری به نام «قامیش» می‌پوشانند.
در کنار درب آلاچیق، اجاقی قرار می‌دهند که هم برای گرم کردن خانه و هم برای پختن غذا و نان استفاده می‌شود. در گوشه‌ی آلاچیق، تلارچه‌ای است که به آن «بورتلار» می‌گویند. کف آلاچیق را با گیاهی به نام «قلدرقن» می‌پوشانند تا مانع نفوذ رطوبت شود. جنس فرش داخل آلاچیق نیز از نوع نمد یا فرش ترکمنی است. در کنار آلاچیق، برای ذخیره‌ی آذوقه و گرفتن شیر و پنیر و کره، حصاری درست می‌کنند که به آن «چالی» می‌گویند.»
ترکمنها، آلاچیق را نشانه‌ی سلامتی و سخاوت می‌دانستند و در مثلی می‌گویند: «تام دم قیسما ایه سی، اوی ساغلیغینگ سویه سی»: ساختمان دلگیر و تنگ‌نفس و آلاچیق، مایه‌ی سلامتی است. منظور از «اوی»، آلاچیق است. «اوی» را از این نظر نشانه‌ی سخاوت و مهمان‌نوازی دانسته‌اند که درب آلاچیق ترکمن بدون قفل است.
اگرچه ترکمنها هنگام وزش باد شدید با بستن طناب و آویختن اشیاء سنگین از وسط سقف خانه، در برابر بادهای نیرومند صحرا مقاومت می‌کردند، اما آلاچیق ترکمن در برابر بیشتر بلایای طبیعی، از جمله باد، باران و زلزله مقاوم بوده و حتی در صورت صدمه دیدن خانه، هیچ خطری جان ساکنان آن را تهدید نمی‌کند.»
«آلاچیق ترکمن یک خانه‌ی معمولی نیست، بلکه یک رصد‌خانه است. بالای آلاچیق یک نیم‌کره کامل زمین وجود دارد. هر آلاچیق، 60 «تأریم» دارد که فاصله‌ی هر کدام، دقیقاً 6 درجه است که مجموعاً 360 درجه را نشان می‌دهد. بزرگان و ریش‌سفیدان ترکمن در گذشته با نشستن در داخل آلاچیق، ساعات روز و شب را تخمین می‌زدند و با حرکت زمین و جهت آن با ماه و ستارگان، زمانِ در گذر را محاسبه می‌کردند.»
در مراسم برپایی آلاچیق ترکمن که معمولاً بر عهده‌ی زنان است، قبل از این که چوب‌های اطراف «تأریم» را بگذارند، تیرهای تفنگ شلیک می‌شود. صدای شلیک تیرها همراه با صدای سم اسبان و صدای شانه‌زدن دختران جوان بر روی قالی، شور و حالی دارد که تنها با دیدن، احساس آن لحظات امکان‌پذیر است. بعد از آن که تأریم نصب گردید، «اوق» یا چوب بالای تأریم را به آن وصل می‌کنند. محل اتصال اوق به تأریم به صورت ضربدر (×) است که آن را «دول» می‌نامند. در این حالت، یک اسکلت استوانه‌ای به وجود می‌آید. سپس سقف بالای آن را که «توی‌نیگ» نام دارد، به آن متصل می‌نمایند. پس از این مراحل، فقط مرحله‌ی نمدپوشی آن باقی می‌ماند. قبل از نمدپوشی، جوانان به داخل آلاچیق رفته و به رقص‌خنجر می‌پردازند و به این وسیله، آغاز زندگی جدید را به صاحب خانه تبریک می‌گویند. زنان هدایایی از قبیل پارچه بر بالای «توی‌نیگ» می‌آویزند تا جوانان با پرش، آن را بگیرند. بعد از آن، نمد روی چوب‌ها کشیده می‌شود و دور نمد با یک طناب پهن مخصوص به نام «قولانگ» که مانند کمربند عمل می‌کند، پوشانده می‌شود. در بالای سقف آلاچیق، طناب مخصوصی آویزان است (نام این طناب «تویی‌نگ‌باق» می‌باشد) که در هنگام وزش باد شدید صحرا، کیسه‌های شنی یا هاون چوبی را از آن می‌آویختند تا باد، سقف را با خود حمل نکند. صحراییان درب آلاچیق را معمولاً مخالف جهت وزش باد، به سمت جنوب می‌گذاشتند.
نمد پوشی دو فایده دارد: در زمستان برای ایجاد گرما و در تابستان برای جلوگیری از نور شدید مؤثر است. در تابستان، اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدی می‌پوشانند تا رهگذران، درون آلاچیق را نبینند. در زمستان نیز پوشش ضخیمی به نام «کشمه» به کار می‌برند و داخل آلاچیق را نیز با فرش کناره که 18- 15 متر طول دارد، می‌پوشانند تا مانع ورود حشرات گزنده به داخل آن شود.
اگر آلاچیق‌ها در یک محل جمع شوند، آن جا را «اوبه» یا «محل اجتماع» می‌گویند. ساختن این نوع کلبه‌ها از قدیم مرسوم بوده است. «در حوالی جبال پامیر، نمونه‌هایی از نوع اولیه آلاچیق را پیدا کرده‌اند و تنها تفاوتی که در آن به وجود آمده، این می‌باشد که ترکمن‌های اولیه به جای چوب از سنگ استفاده می‌کردند. کلبه‌های قرقیز‌ها و اشکانیان نیز شبیه آلاچیق ترکمن‌هاست.»
امروزه به دلیل رشد جمعیت و زندگی در شهرها و روستاها و نیازهای متفاوت جوامع بشری، زندگی در آلاچیق‌ها کم‌رنگ‌تر شده است.
منابع:
• آدمی، عبدالخالق. (1387). آلاچيق تركمن. فصل‌نامه بین‌المللي فرهنگی. ادبی. اجتماعی یاپراق، 2 (7).
• دالماني، هانري‌رنه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختياري. (ترجمه علي‌محمد فره‌وشی). تهران: امیرکبیر.
• سعیدیان، عبدالحسین. (1360). دایره‌‌‌‌المعارف سرزمین و مردم ایران. تهران: علم و زندگی.
• گلی، امین‌الله. (1366). سیری در تاریخ سیاسی - اجتماعی ترکمنها. تهران: نشر علم.