قوچ‌مراد
قوچ‌مراد
Qučmorād
روستایی واقع در دهستان باغلی ماراما[1]، بخش مرکزی شهرستان گنبد کاووس، استان گلستان.
این روستا در ۳۸ کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس و در مختصات جغرافیایی 41ً 51َ °54 طول شرقی و31ً 10َ °37 عرض شمالی واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۷ متر می‌باشد.[2].
این روستا در موقعیتی دشتی قرار دارد و بر روی رسوبات آبرفتی رودخانه گرگانرود و شاخه‌های آن استقرار یافته است.
روستای «قوچ‌مراد» از جنوب به اراضی روستاهای ایمر ملاساری و شهرک شهید بهشتی، از شرق به اراضی روستای زابلی‌محله قوچ‌مراد، از شمال به اراضی روستاهای بی‌بی‌شیروان و شورآلنگ، و از غرب به اراضی روستای محمدایمر محدود می‌شود.[3]
نام روستا از فردی به نام «قوچ‌مراد» گرفته شده است. گفته می‌شود نام اصلی او «مراد» بوده و به‌دلیل نگهداری تعداد زیادی قوچ، به «قوچ‌مراد» شهرت یافته است. وی از افراد بانفوذ و مورد احترام منطقه به‌شمار می‌رفت و به همین سبب، روستا نیز به نام او نام‌گذاری شده است. نوه‌ها و نتیجه‌های او هنوز در این روستا ساکن‌اند و حتی فردی با همین نام، که به یاد و احترام قوچ‌مراد نخست نام‌گذاری شده، امروزه در این آبادی زندگی می‌کند. البته، پیش از آن‌که روستا در مکان کنونی خود استقرار یابد، به‌صورت استقرارگاهی ناپایدار برای کوچندگان ترکمن وجود داشته است. با این حال، مسلم است که استقرار دائمی روستا در مکان کنونی از سال ۱۳۳۵ قطعی بوده است، زیرا در این سال برای نخستین بار نام روستا در نشریات سرشماری عمومی نفوس و مسکن ذکر شده است. با این حال، مصاحبه با اهالی روستا نشان داد که قدمت روستا در محل کنونی بیشتر از این تاریخ است و حتی در گذشته، در این محل یک کوره‌ی آجرپزی وجود داشته است که حفظ نشده و هم‌اکنون به‌طور کامل تخریب و از بین رفته است.
در آخرین سرشماری نفوس و مسکن (۱۳۹۵)، جمعیت روستا ۱٬۲۸۰ نفر در قالب ۳۱۰ خانوار گزارش شده است. متوسط شمار اعضای هر خانوار در این سال ۴.۱ نفر بوده که نسبت به سال ۱۳۴۵، زمانی که این رقم ۵.۳ نفر بود، کاهش قابل توجهی را نشان می‌دهد. این کاهش عمدتاً ناشی از اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده و کاهش تعداد خانوارهای گسترده است. شایان ذکر است که تفاوت در تعاریف آماری سرشماری‌ها در دهه‌های مختلف باعث نوسانات قابل توجه در آمارها شده و تحلیل روندهای جمعیتی روستا در طول ۷۰ سال اخیر را با دشواری مواجه کرده است. برای نمونه، در برخی از دوره‌های سرشماری، آمار جمعیتی تعدادی از نقاط مسکونی پیرامون قوچ‌مراد ــ که در آن دوره‌ها عمدتاً به‌صورت مزرعه‌های تابع ثبت شده‌اند ــ در جمعیت این آبادی منظور شده است. در دوره‌های بعدی، این نقاط به‌طور مستقل سرشماری شده‌اند، اما در دوره‌ی بعدتر، بار دیگر به‌عنوان نقاط تابع قوچ‌مراد تلقی شده و جمعیت آن‌ها در آمار این روستا گنجانده شده است. ازاین‌رو، بررسی روند جمعیت قوچ‌مراد در دوره‌های ده‌ساله، نوسان‌هایی چشمگیر را نشان می‌دهد که عمدتاً برخاسته از این تغییرات در نحوه‌ی ثبت و تبعیت نقاط یادشده است.جمعیت روستای قوچ‌مراد بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن که توسط مرکز آمار ایران انجام شده، به شرح زیر است:[4]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
124 |
253 |
|
1345 |
75 |
394 |
|
1355 |
157 |
820 |
|
1365 |
168 |
1053 |
|
1375 |
146 |
815 |
|
1385 |
205 |
1028 |
|
1390 |
295 |
1173 |
|
1395 |
310 |
1280 |
از نظر کالبدی، روستا با الگویی خطی شکل گرفته و توسعه‌ی آن در امتداد محور جاده‌ای است که جاده‌ی قدیمی آق‌قلا–گنبد (جاده آلمان) را به جاده‌ی جدید آق‌قلا–گنبد (خط نو) متصل می‌کند. همچنین، روستا دارای بافتی خیابانی است که شکل‌گیری آن تحت تأثیر فرهنگ سکونتی ترکمن‌ها قرار دارد. منازل روستایی که در گذشته عمدتاً با مصالح بوم‌آورد و غیرمقاوم ساخته می‌شدند، در سال‌های اخیر به‌واسطه‌ی اجرای برنامه‌های توسعه‌ی مسکن روستایی، بیشتر با مصالح مقاوم بازسازی شده‌اند. با این حال، تعداد اندکی از خانه‌های قدیمی همچنان باقی مانده‌اند که به دلیل معماری خاص خود دارای ارزش فرهنگی و تاریخی هستند. این بناها معمولاً دارای پلان دو‌اتاقه با ایوان، سقف هشت‌شیب و در برخی موارد دو‌طبقه‌اند.
در پی بارندگی‌های شدید نوروز ۱۳۹۸، رودخانه‌های بایرام‌شالی و قره‌تیکن مانند دیگر رودهای منطقه طغیان کردند و بخش قابل‌توجهی از واحدهای مسکونی روستا دچار آسیب شدند. این رودها ماهیتی فصلی دارند و در شرایط عادی جزو منابع آبی مهم منطقه به شمار می‌روند که نقش قابل توجهی در تأمین آب اراضی زراعی دارند. با این حال، طغیان شدید آن‌ها در سال مذکور خسارات زیادی به بافت روستایی وارد کرد.
بیشتر اهالی روستا به فعالیت‌های کشاورزی و دامداری مشغول‌اند و تعداد معدودی نیز در بخش خدمات فعالیت دارند. روند افزایش شاغلان بخش خدمات در سال‌های اخیر مشهود است و علاوه بر خدمات روستایی و کارگری ساده، برخی از اهالی در بخش‌های خدماتی و تجاری شهر گنبد نیز فعال هستند. یکی از مهم‌ترین مشاغل خدماتی روستا، خرید و فروش کاه به شمار می‌رود. در این روستا تعداد قابل‌توجهی کامیوندار خودراننده وجود دارد که در فصل درو، کاه را از کشاورزان خریداری و ذخیره می‌کنند. سپس در طول سال، به ویژه در فصل سرد، این محصول را به بازارهای استان‌های دارای تقاضا، به‌ویژه خراسان شمالی و خراسان رضوی، عرضه می‌کنند. با توجه به اینکه دپوی کاه با این حجم در داخل روستا مشکلاتی از جمله خطر آتش‌سوزی ایجاد می‌کرد، فعالان این بخش اقدام به خرید یک قطعه زمین خارج از محدوده روستا کردند و با تفکیک آن، محل مناسبی برای ذخیره‌سازی کاه فراهم آوردند.
شاغلان بخش صنعت در روستا محدود به تعداد اندکی بافنده فرش هستند که طی دهه‌های اخیر، شمار آن‌ها به‌طور مداوم کاهش یافته است.
مساحت اراضی روستای قوچ مراده حدود ۱۰۰۰ هکتار است که عمدتاً به کشت گندم و جو اختصاص دارد و بندرت کلزا نیز کشت می‌شود. در سال‌های پر باران (ترسالی)، شالی نیز در این اراضی کشت می‌شود.
منبع تأمین آب زراعی روستا، آب‌بندان کنار روستا است که در مالکیت مشترک روستاهای شورآلنگ، قوچ‌مراد و بی‌بی‌شیروان قرار دارد. این آب‌بندان در صورت پر بودن ظرفیت، توانایی تأمین آب بیش از ۷۰۰ هکتار از اراضی اطراف را دارد و از طریق نهرهای بایرام‌شالی و قره‌تیکن تغذیه می‌شود. با این حال، در سال‌های کم‌باران، کاهش دبی و مصرف آب در مسیر سبب می‌شود که آب کافی برای پر کردن آب‌بندان تأمین نشود. در چنین شرایطی، تأمین آب اراضی با مشکل مواجه شده و کشت محدود به گندم و جو می‌شود، همان‌گونه که در یکی دو سال اخیر مشاهده شده است. در صورت آبگیری کامل آب‌بندان، علاوه بر کشت شالی، پرورش ماهی نیز در اراضی اطراف امکان‌پذیر است.[5]
دامداری در روستای قوچ‌مراد شامل نگهداری گاو، گوسفند و بز است. در اغلب ماه‌های سال، دام‌ها در طویله نگهداری می‌شوند و پس از پایان برداشت محصولات، برای چرا در پس‌چر به مزارع منتقل می‌شوند. اهالی روستا عمدتاً برای مصارف شخصی به روش سنتی به دامداری می‌پردازند. بر اساس آمارهای دهیاری، تعداد دام‌های روستا بیش از ۳۰۰ راس گوسفند و بز و حدود ۱۰۰ رأس گاو است.[6]
اهالی روستای قوچ‌مراد ترکمن و پیرو مذهب تسنن هستند و به زبان ترکمنی سخن می‌گویند. اهالی روستا عمدتاً از تیره‌های داز، پزه و طعنه از طایفه آتابای ایل یموت هستند. علاوه بر این، چند خانوار از تیره قرنجیک از طایفه جعفربای ایل یموت نیز به دلایل مختلف به این روستا مهاجرت کرده‌اند. آموت بزرگ‌ترین فامیل موجود در روستا است. میراث فرهنگی، اعم از ملموس و ناملموس، ترکمن‌ها در این روستا همانند سایر مناطق ترکمن‌نشین قابل مشاهده است. روستای قوچ‌مراد دارای امکانات زیر است: جاده آسفالت، آب لوله‌کشی، برق سراسری، گاز لوله‌کشی، پیشخوان دولت، دبستان، مسجد، نانوایی، مغازه، شورا و دهیاری. وضعیت آنتن‌دهی موبایل و اینترنت در روستا نیز مناسب است.
[1] سابقا قان یخمز غربی
[2].سازمان نقشه‌برداری کشور
[3].کلته، (1402)
[4] . مرکز آمار ایران
[5] . آموت، (1402)
[6]. آموت، (1402)
منابع
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- کلته، ابراهیم. (1402، 2بهمن). گفتگوی شخصی با میکائیل آموت (دهیار روستای قوچ‌مراد).
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir