اسبومحله
اسبومحله
Asbumahalle
روستایی واقع در دهستان روشن‌آباد، بخش مرکزی شهرستان گرگان، استان گلستان.
روستای اسپومحله (که با نام‌های اسبومحله، اصفومحله، اسپی‌محله و در گویش محلی «اِسمَله» نیز شناخته می‌شود) در ۱۲ کیلومتری شرق گرگان واقع است. این روستا در موقعیت عرض جغرافیائی 8ً 38َ °36 و طول جغرافیائی 35ً 17َ °54 و در ارتفاع ۷۷ متر از سطح دریا قرار دارد. [1]
روستای اسپومحله از شمال به زمین‌های زراعی و جاده قدیم گرگان–کردکوی (معروف به کهنه‌خط)، از جنوب به زمین‌های زراعی، رودخانه شصت‌کلاته و تپه گران‌کوه، از شرق به اراضی کشاورزی روستای کلاسنگیان و از غرب به روستای کفشگیری محدود می‌شود.
در وقف‌نامه خواجه مطفّر بن فخرالدین بتکچی (۹۱۹ ق) از «قریه اسفید دارو که در تصرف جناب سیادت‌پناهی امیر سید جمال‌الدین است...» [2] یاد شده است که به نظر می‌رسد اشاره به همین روستا دارد. همچنین، به‌نظر می‌رسد نام‌گذاری «اسپومحله» با نام روستایی به نام «اسپو» و «لنداسپو» در منطقه هزارجریب مرتبط باشد.
رابینو در سفرنامه خود از این مناطق به‌عنوان یکی از دهات چهاردانگه هزارجریب یاد کرده است [3]. در همین زمینه، در سندی متعلق به سال ۱۳۶۷ قمری آمده است:
«ملک اسبومحله واقع در اندرون تنگه هزارجریب، مابین دو قریه یانه‌سر و عبداللهی ملکی، و متصرف مالکین ملک مزبور، ساکنان قریه بالاجاده سدن‌رستاق گرگان، از پنجاه سال پیش از سلطنت مرحوم آقامحمدخان قاجار، بلکه پیش از آن، در تصرف مالکین بوده است» [4]. همچنین محمدباقرخان هزارجریبی بالارستاقی یانسری در وقف‌نامه خود به سال ۱۳۱۳ق از قنات سنگ‌کاریز و یک رشته دیگر در ملک اسبومحله یاد می‌کند [5].
به نظر می‌رسد ساکنان هزارجریب، از جمله اهالی اسبو، به دلایلی به نواحی کوهپایه‌ای واقع در شمال، از سوادکوه تا استرآباد (گرگان)، کوچ کرده و در روستاهای مختلف ساکن شده‌اند.
درباره ورود اهالی اسبومحله به روستای بالاجاده در شهرستان کردکوی آمده است که «مسکن اولیه آنان در یکی از روستاهای منطقه هزارجریب به نام اسبومحله بوده است، که خرابه‌های آن اکنون در کنار روستای عبداللهی واقع است. این افراد در بدو ورود سه برادر بودند: یوسف‌علی (نیای اسبوهای کنونی)، بهرام (نیای بهرامی‌های کنونی) و کربلائی زمان (نیای زمانی‌های کنونی)».[6] درباره چگونگی ورود اهالی اسبو به روستای اسپومحله، در نشریه این روستا آمده است که در دوران سلسله اسپهبدی، در بالارستاق حدود ۸۵ خانوار زندگی می‌کردند که بعدها به سه دسته تقسیم شدند. گروهی با شهرت اسپهبدی به ساری مهاجرت کردند، گروهی دیگر تحت نام اسپومحله به رستمکلای بهشهر رفتند و ساکن شدند، و سومین گروه در پایین‌دست شصت‌کلاته (منطقه فعلی آلوفن) ساکن شدند و به خواست مهدی‌خان کفشگیری در محل اسپومحله فعلی سکنی گزیدند. [7]
مردم اصیل اسپومحله مهاجرینی از کشاورزان و به‌ویژه دامداران اسپهبدی منطقه کوهستانی، از جمله هزارجریب، بوده‌اند که در گذشته دور به این منطقه کوچ کرده‌اند. آنان ابتدا در روستاهای حیدرآباد، محمدآباد و فتح‌باغ سکنی گزیدند و سپس بخش عمده‌ای از آنان در محل اسپومحله فعلی مستقر شدند. تعداد اندکی نیز در روستاهای ورسن، بالاجاده، رستمکلای مازندران و برخی در بندرگز ساکن شدند.
مهاجرین اولیه شامل حدود ۱۵ خانوار بوده و حدود ۲۶۰ سال پیش از ناحیه اسپومحله مازندران (هزارجریب) به این منطقه آمده‌اند. پس از مراودات با اهالی سیدمیران و کفشگیری، این گروه زمین، آب، آبدانگ‌ها و چند آسیاب را به دست آورده و سکونت کامل اختیار کردند. بخش اصیل جمعیت مهاجر شامل ربیع‌نژادها، اسپومحلی‌ها و مسلمی‌پورها بوده و خلیل‌نژادها، میرافضلی‌ها و دیگر مهاجران بعدها به هسته اولیه جمعیت اضافه شدند. در مورد نام روستا آمده است که «نام اصلی این روستا به احتمال زیاد اسپهبدمحله و اسفیددارو بوده است که بعدها به اسپومحله و اسبومحله تغییر یافته است». درباره نام اسفیددارو نیز باید متذکر شد که این نام به احتمال قریب به یقین پس از نام اسپهبدمحله و در عصر صفویان برای این روستا انتخاب شده است، به‌ویژه آن‌که در تعدادی از اسناد تاریخی منطقه، موقعیت آن در حاشیه قریه کفشگیری مشخص شده است.[8]
در عصر قاجار، اسپومحله جزو بلوک سدن‌رستاق استرآباد به شمار می‌رفت. مکنزی[9] و ملگونف [10] در سفرنامه‌های خود این روستا را تحت عنوان «اسپوخیل» ذکر کرده‌اند، و رابینو در کتاب مازندران و استرآباد آن را با عنوان «اسپی‌محله»[11]. به‌عنوان یکی از روستاهای بلوک سدن‌رستاق استرآباد یاد می‌کند.
نزدیکی اسپومحله به روستای کفشگیری سبب شده است که در برخی منابع این دو روستا کنار هم ذکر شوند. به‌عنوان مثال، در نخبه سیفیه، «قریه کفشگیری اصغرمحله» با ۲۶۵ خانوار و ۱۲۹۰ نفر جمعیت همراه با اسپومحله ثبت شده است [12]. همچنین در گرگان‌نامه، «قریه کفشگیری–اصفومحله» با همان تعداد جمعیت ذکر شده است؛ از این‌رو، گاه تفکیک دقیق این دو روستا دشوار است.
مطابق گزارش محمدعلی خان قورخانچی در سال ۱۲۷۶ق، آمار جمعیتی کفشگیری اصغرمحله به شرح زیر است [13]: ۲۶۵ خانوار و ۱۲۹۰ نفر، شامل مرد زن‌دار ۲۶۵ نفر، زن شوهردار ۲۸۸ نفر، مرد بی‌زن ۱۴۳ نفر، زن بی‌شوهر ۷۰ نفر، پسر صغر ۲۶۲ نفر، دختر کبر ۸۷ نفر و دختر صغر ۱۷۵ نفر.
در کتابچه نفوس استراباد متعلق به سال ۱۲۹۶ق آمده است: «اسپومحله در جنب کفشگیری واقع است. اربابی است و آب مشروب آن از قنات تأمین می‌شود. زمین آن کفاف زراعت نمی‌دهد و تعداد نفوس آن ۱۴۴ نفر است» [14].
امروزه، برای رفع مشکل تأمین آب کشاورزی در جنوب روستا، آب‌بندانی ساخته شده است که آب آن از طریق رودخانه شصت‌کلاته تأمین می‌شود.
در فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، اسپومحله به‌عنوان یکی از ده‌های دهستان سدن‌رستاق شرقی، بخش مرکزی شهرستان گرگان، استان مازندران معرفی شده است. این روستا در منطقه‌ای دشتی، معتدل و مرطوب قرار دارد و رودخانه شصت‌کلا که از کوه‌های جوزبند و جهان‌نما سرچشمه می‌گیرد، از جنوب آبادی می‌گذرد و به دریای خزر می‌ریزد. بر اساس سرشماری سال ۱۳۵۵، جمعیت اسپومحله شامل ۲۳۸ خانوار با ۹۴۴ نفر بوده است[15].
مطابق سرشماری‌های نفوس و مسکن، آمار جمعیتی روستای اسبومحله از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ به شرح زیر است:[16]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
617 |
|
1345 |
135 |
789 |
|
1355 |
157 |
944 |
|
1365 |
205 |
1123 |
|
1375 |
276 |
1337 |
|
1385 |
459 |
1651 |
|
1390 |
408 |
1339 |
|
1395 |
408 |
1241 |
ساکنان اسبومحله دارای نام‌های خانوادگی مسلمی‌پور، خلیل‌نژاد، ربیع‌نژاد، اسپومحلی، مهاجر دامغان، مهاجر سبزواری و غیره هستند. تمامی این افراد مسلمان و پیرو مذهب شیعه بوده و به زبان تبری سخن می‌گویند.
اهالی اسپومحله حدود ۵۰۰ هکتار زمین زراعی دارند که شامل قطعاتی با نام‌های گران‌کوه، نور دله، اسپی‌داری و انجیر گلند است. بخشی از این زمین‌ها مسطح و بخشی دیگر بر روی تپه گران‌کوه قرار دارد.[17]
عمده‌ترین محصولات کشاورزی اهالی اسپومحله شامل گندم، کلزا، دانه‌های روغنی و در سال‌های اخیر سیاه‌دانه است. نسق این روستا به وسعت ۴۰ هکتار در شمال شرقی آن واقع شده و آب آن از طریق رودخانه شصت‌کلاته تأمین می‌شود. علاوه بر این، اهالی چندین حلقه چاه آب نیز دارند. در گذشته، این روستا دارای قناتی بوده است که امروزه از بین رفته است[18].
«امام‌زاده شازده علی‌اکبر» در غرب روستای اسبومحله واقع شده و مکانی مقدس به شمار می‌رود که اهالی نیز اموات خود را در آن به خاک می‌سپارند. این مقبره محل دفن یکی از سادات بزرگ و متنفذ منطقه بوده است؛ بر اساس نوشته‌های سنگ مزار موجود در درون بقعه، وی از خان‌ها و زمین‌داران بزرگ عصر تیموری به شمار می‌رفته و به همین دلیل «شاهزاده» نامیده می‌شد. بعدها، برای برجسته‌کردن نقش کاریزماتیک او و مرقدش، این مکان به عنوان امام‌زاده شناخته شد.[19]
روستای اسبومحله دارای امکانات زیربنایی شامل آب شرب لوله‌کشی، برق، گاز و تلفن است و راه دسترسی به آن آسفالته می‌باشد. این روستا همچنین دارای مسجد، زینبیه، دبستان ابتدایی، سالن ورزشی، خانه بهداشت و یک شرکت تعاونی مشترک با روستاهای اطراف از جمله کفشگیری و سرکلاته است. در جریان جنگ تحمیلی، سه نفر از جوانان این روستا به شهادت رسیدند.
اسپومحله از جمله روستاهایی است که ورزش والیبال در آن سابقه دارد. همچنین، در اسفند ۱۳۹۷، جشنواره «مهراوه بانویار» با هدف فعال‌سازی بانوان روستایی و معرفی دست‌پخت‌ها و صنایع دستی آنان، با همکاری استانداری گلستان در این روستا برگزار شد.
[1]. سازمان نقشه‌برداری کشوری.
[2] . ستوده، 1377، ج 6. ص282
[3] رابینو، 1383، ص188
[4] معطوفی، 1395، ص384
[5] ستوده، 1379،ج8 . ص244
[6] قائمی و قائمی، 1378، صص83-82
[7] . اسپهبد شماره 1. (1392) ص.2
[8] . معطوفی، 1387. صص823-822
[9] . مکنزی، 1359. ص183
[10] . ملگونف، 1364، ص66
[11] . رابینو، 1364، ص192
[12] . قورخانچی، 1360، ص113
[13] . همان ص113
[14] . ذبیحی، 1363، ص246
[15] . اداره جغرافیایی ارتش، 1367، ج29. ص7
[16] . مرکز آمار ایران.
[17] مهاجر، 1402
[18] . دهیاری روستا
[19] . معطوفی، 1387، ص821
منابع
- اداره جغرافیایی ارتش. (1367). فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران: شاهرود (گرگان). تهران: اداره جغرافیایی ارتش.
- اسپهبد. (1392). گاهنامه دهیاری و شورای اسلامی روستای اسپومحله.
- ذبیحی، مسیح.(1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
- رابینو، یاسنت لوئی. (1383). مازندران و استراباد. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- رجائی، رحمت‌اله (1402). گفتگوی شخصی با ابراهیم مهاجر (عضو شورای روستای سیدمیران)
- رجائی، رحمت‌اله (1402). گفتگوی شخصی با دهیار روستای اسبومحله.
- سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد(جلد6). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ستوده، منوچهر. (1379). از آستارا تا استارباد(جلد8). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- قائمی، کریم الله و قائمی، جمشید. (1378). سورم‌سرا. تهران: انتشارات فکرت.
- قورخانچی، محمدعلی.(1360). نخبه سیفیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
- معطوفی، اسدالله. (1387). سنگ‌مزارها و کتیبه‌های تاریخ گرگان و استراباد. تهران: انتشارات حروفیه.
- معطوفی، اسدالله. (1395). تاریخچه و پیشینه اجتماعی شهرستان کردکوی (بلوک سدن رستاق). تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی گرگان.
- مکنزی، چارلز فرانسیس.(1359). سفرنامه شمال. تهران: نشر گستره.
- ملگونف، گ‍ری‍گوری وال‍ریان‍ووی‍چ. (1364). سفرنامه ملگونف: سواحل جنوبی دریای خزر. تهران: انتشارات دادجو.