تالاب آجي‌گل

تالاب آجی‌گل (آجی‏‌گل)  Ajigol Wetland

تالاب بین‌‌المللی در شمال شهر گرگان.

این تالاب در فاصله‌ی حدود 5 کیلومتری مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد. آجی‌گل یکی از سه تالاب مجموعه تالاب‌های بین‌المللی به ثبت رسیده است که تحت حفاظت و مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و جزو مناطق آزاد، یعنی به جز مناطق چهارگانه‌ی مدیریتی این سازمان محسوب می‌شود. آجی‌گل با 320 هکتار وسعت (در زمان پرآبی)، دارای مختصات جغرافیایی 37 درجه و 24 دقیقه عرض شمالی و 54 درجه و 40 دقیقه طول شرقی است. اين تالاب در جنوب جاده‌ی آسفالته آق‌قلا – اینچه‌برون و در مجاورت ضلع جنوبی روستای تنگلی واقع شده است و از شمال به زمین‌های کشاورزی محدود می‌شود. بیشترین عمق در آجی‌گل، 3 متر، متوسط عمق تالاب در حدود 5/1 متر و ارتفاع عمیق‌ترین نقطه از سطح دریای آزاد 4- متر گزارش شده است.  کانون‌هاي جمعيتي اين محدوده شامل روستاهای «تنگلي»، «اوخي تپه» و شهر «اینچه‌برون» است.

واژه‌ی آجی‌گل از دو کلمه‌ی آجی و گُل تشکیل شده است. «آجی» در زبان ترکی و ترکمنی به معنای تلخ و «گُل» به معنای دریاچه است. بنابراین، آجی‌گل به معنای دریاچه‌ی آب‌شور است. این تالاب به همراه تالاب‌های آلاگل و آلماگل در سال 1354ش، تحت یک عنوان و با مساحت 1400هکتار به شماره ثبت 21R014 معرفی شدند و در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیدند.

آب و هوای منطقه، مدیترانه‌ای گرم، دارای تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های ملایم است. میزان بارندگی سالیانه 300-250 میلی‌متر است. فقط در دی و بهمن، میزان بارندگی از تبخیر بیشتر است. میزان رطوبت نیز بین 26 تا 100 درصد و تبخیر سالیانه بین 1800 تا 1900 میلی‌متر متغیر است. جهت وزش باد نیز در این منطقه از غرب به شرق است. بیشینه‌ی دما در تابستان 46 درجه و کمینه‌ی آن در زمستان 12- درجه سانتی‌گراد گزارش شده است، اما به طور متوسط، کمترین 5- و بیشترین 42 درجه‌ سانتی‌گراد است.

این تالاب در حوضه‌ی آبخیز رودخانه اترک قرار دارد و منبع تأمین کننده‌ی آب تالاب از طریق بخشی از سیلاب رودخانه اترک است. کانال آبرسانی آلماگل و آجی‌گل به‌طور مشترک در ناحیه شرقی روستای اینچه‌برون، از کانال اصلی اترک منشعب می‌شود. در محل اتصال این کانال به رودخانه اترک، تأسیسات کنترل ورودی آب نصب شده است. طول این کانال 6 کیلومتر است که در یک کیلومتری شرق روستای تنگلی، کانال آجی‌گل از کانال آلماگل جدا می‌شود و کانال آجی‌گل از سمت شمال به این تالاب می‌پیوندد. شوری آب این تالاب از دو تالاب آلماگل و آلاگل بیشتر است.

این تالاب از دو بخش متفاوت، اما پيوسته تشکیل شده است. بخش شرقی از سطح و ارتفاع بیشتری برخوردار است و سطح کم‌عمق تالاب را تشکیل می‌دهد. این بخش در فصل پرآبی، قابلیت آبگیری داشته و به‌همین سبب در چند سال گذشته، قسمت خشک آجی‌گل را تشکیل داده است. قسمت غربی‌تالاب، مهم‌ترین بخش آجی‌گل را از نظر بوم‌شناختی تشکیل می‌دهد. دیواره‌ی جنوبی آجی‌گل بلندتر از بقیه مناطق است. حاشیه این تالاب از پوشش گیاهی بیشتر و متراکم‌تری نسبت به بقیه تالاب‌ها برخوردار است. بستر آجی‌گل به نقاط کم‌عمق و نقاط عمیق‌تر تقسیم‌بندی می‌شود. گستره‌ی شرقی، بخش اعظم این تالاب را تشکیل می‌دهد که از عمق و شیب یکنواختی برخوردار است. شیب کلی بستر این گستره به سمت غرب است. خاک منطقه شامل مواد اولیه سنگ آهک، ماسه و شیست می باشد.

فراوانی گیاهان بن در آب در واحد سطح در تالاب آجی‌گل 8 برابر آلاگل و 15 برابر آلماگل است. تراکم گیاهان غوطه‌ور و شناور در آجی‌گل و آلماگل تقریباً یکسان، ولی در تالاب آلاگل حدود یک چهارم است. گیاه غوطه‌ور گوشاب، فراوان‌ترین گونه‌ی آبزی است. حاشیه تالاب را گیاه گزشاهی فرا گرفته که خود پناهگاه مناسبی برای بسیاری از پرندگان است. در داخل آب، گیاهان نی و لویی پناه مناسبی را برای پرندگان و ماهیان ایجاد می‌کند.

کلنی‌های بسیار بزرگ جوندگان مانند جرد بزرگ و جرد ليبي در اطراف تالاب وجود دارد. تالاب آجی‌گل و زمین‌های پیرامون آن، اعم از دشت‌ها و تپه ماهورها، زیستگاه مناسبی برای پرندگان آبزی و خشکی‌زی به وجود آورده است. این تالاب از سایت‌های مهم پرندگان به شماره ثبت 237205440 در مؤسسه بین‌المللی تالاب‌هاست. تعداد كل آمار جمعيتي پرندگان استخراج شده از سرشماري زمستانه‌ی پرندگان مهاجر آبزي در سال‌هاي اخير در نمودار زير آورده شده است.

فراوانی دوزیستان در تالاب آجی‌گل بیشتر از تالاب آلماگل است. فراوانی مارهای آبی و چلیبر پیرامون این تالاب نیز از آلاگل بیشتر است. همچنين هشت‌ گونه ماهي شامل ماهی کولی، سیاه ماهی،  پاروا، ماهی کلمه، گامبوزيا، كپورمعمولی و از کپورماهیان چینی، ماهی فیتوفاک و ماهی سرگنده در این تالاب شناسایی شده­ اند که گونه‌های كپور معمولی، فیتوفاک، سرگنده، پاروا و گامبوزیا گونه‌های غیربومی هستند.

از نظر معيارهاي تالابي، از نوع W ،P ،R  ،Ts ،Ss طبقه‌بندي شده و از نظر شکل و گستردگی جزو تالاب هاي کشیده محسوب مي‌شود.

منابع:

• باقرزاده کریمی، مسعود، و روحانی رانکوهی، مهبد. (1386). راهنمای تالاب‌های ایرانی ثبت شده در کنوانسیون رامسر. تهران: سازمان حفاظت محیط زیست.

• دیویس، جان، و کلاریج، گوردون. (1379). مقدمه‌ای برتالاب‌های ایران: آشنایی با تالاب ‏‏های مهم و بین المللی ایران و نگرشی بر لزوم حفاظت تالاب ‏‏ها. (ترجمه امیر ایافت). تهران: دایره سبز.

• عبدلی، اصغر. (1378). ماهیان آب‌های داخلی ایران. تهران: انتشارات موزه طبیعت و حیات وحش ایران.

• كيابي، بهرام، و قائمی، رمضانعلي و عبدلی، اصغر. (1378). اكوسيستم‌هاي تالابي و رودخانه‌اي استان گلستان. گرگان: اداره کل حفاظت محيط زيست استان گلستان.

• معاونت محیط زیست طبیعی. (1389). گزارش سالیانه سرشماری زمستانه پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.

• مهندسین مشاور ‏‏هامون یک. (1382). گزارش برنامه ریزی توسعه و آمایش استان گلستان. (جلد منابع طبیعی و محیط زیست). گرگان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان گلستان.

• Van Roomen, M., Schelvis, J., & Winkel, E. (2008). Waterbird Monitoring in iran 2004-2009 .Landschap Overijssel.