لیوان‌شرقی
لیوان‌شرقی / Livān-e Šarqi
روستایی واقع در دهستان لیوان، بخش نوکنده، شهرستان بندرگز، استان گلستان.
این روستا در ناحیه جلگه‌ای و در موقعیت جغرافیایی 54ً 43َ °36 عرض شمالی و 28ً 53َ °53 طول شرقی واقع شده است. [1]
لیوان شرقی یکی از روستاهای بخش نوکنده شهرستان بندرگز در استان گلستان است. تا سال ۱۳۳۵ش، این روستا بخشی از روستای یکپارچه لیوان بود و پس از آن به دو واحد مستقل، لیوان شرقی و لیوان غربی، تقسیم شد.[2]
روستای لیوان شرقی از شمال به جاده سراسری و امامزاده حبیب‌الله، از جنوب به جاده تاریخی شاه‌عباسی و جنگل، از شرق به روستای تلور و شهرستان نوکنده، و از غرب به روستای لیوان غربی محدود می‌شود.
براساس وقفنامه شماره ۹۱۹ق، بلوک انزان از مناطق تابع استرآباد محدود به چهار جهت مشخص است. یک‌سوم مشاع از مجموع قریه معروفه نوکنده در بلوک انزان مذکور قرار دارد که از شرق به موضع جیپاکنده، از غرب به قریه لیوان (معروف به رودارگوران) منتهی می‌شود و شامل خانه‌های محمد بن باباعلی، فخرالدین پولکی، کیله جوین و تودستان لوده سرکیل است و تا دریای قلزم، که معروف و مشهور است، امتداد دارد.[3]
بر اساس گزارش‌های برخی از اهالی مطلع، نام این روستا در اواخر دوره قاجاریه، به‌ویژه در دوران سلطنت احمدشاه، «لایوان» بوده است. در دوره سلطنت پهلوی اول، بنا به دلایلی که چندان روشن نیست و احتمالاً به‌منظور سهولت در تلفظ، نام روستا به تدریج به «لیوان» تغییر یافت؛ بنابراین «لیوان» در واقع تحریف‌شده «لایوان» است. برخی منابع اندک نیز نقل می‌کنند که نام اصلی روستا برگرفته از نام یک تاجر روسی یا ارمنی به نام لایوان است که در دوران قاجار در منطقه می‌زیسته و به قطع درختان جنگل و شکار خوک اشتغال داشته است.[4]
مکان اولیه روستای لیوان در چند کیلومتری شمال و در آن سوی راه‌آهن قرار داشت، اما به دلیل شیوع یک بیماری مسری و اپیدمیک، اهالی ناچار به نقل مکان و استقرار در محل فعلی شدند.[5]
از آثار تاریخی روستای لیوان شرقی می‌توان به مَهَر قلعه در جنوب، تپه عبداللهی و دین تپه، آتشکده و سکونتگاه فریضه عبداللهی در شمال، قبرستان قدیمی در جنوب، امامزاده حبیب‌الله بن موسی کاظم (ع) و گورستان تاریخی آن در شمال، جاده شاه‌عباسی معروف به «کانِه خط» (خط کهنه)، بلبل‌چشمه و مار قلعه (مر قلعه) در جنوب‌شرقی روستا اشاره کرد.[6]
بر اساس سفرنامه مکنزی مورخ ۱۲۷۵ق، گاهی از جاده شاه‌عباسی عبور می‌کردند و سپس به منطقه‌ای می‌رسیدند که چاپارخانه لیوان در آن واقع بود. همچنین، قوای پیاده نظام استرآباد شامل انزان به فرماندهی محمدباقر خان انزانی با ۱۴۰ نفر و لیوان به سرکردگی اسدالله خان با ۹ نفر بود.[7]
به‌گزارش محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، قشون ایالت استرآباد از چند دسته تشکیل می‌شد؛ از جمله دسته انزان به فرماندهی محمدعلی‌خان، و دسته لیوانی و سینه‌سپهر به سرکردگی اسدالله‌خان و دیگر نیروها.[8]
بر پایه کتابچه بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد در سال ۱۲۷۶ق، قریه لیوان دارای ۲۱۵ خانوار و جمعیتی معادل ۱٬۱۹۰ نفر بوده است. از این تعداد، ۲۱۵ مرد زن‌دار، ۳۰۹ زن شوهر‌دار، ۱۶۰ مرد بی‌زن، ۶۴ زن بی‌شوهر، ۲۲۰ پسر صغیر، ۵۶ دختر کبیر و ۱۶۶ دختر صغیر گزارش شده است.»[9]
بر اساس کتابچه نفوس استرآباد مربوط به سال ۱۲۹۶ق، روستای لیوان از املاک خالصه دیوان اعلی بوده است. آب آشامیدنی روستا اندک و عمدتاً از رودبار تأمین می‌شده، هرچند چشمه‌ای نیز داشته که پاسخگوی نیاز اهالی نبوده است. برای ذخیرهٔ آب، ناور بزرگی ساخته بودند که در فصل‌های زمستان و بهار پر می‌شد و در زمان ضرورت مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در زمان نگارش گزارش به‌صورت مخروبه درآمده بود. قریه پیش‌تر از املاک حاجی آصف‌الدوله به‌شمار می‌رفت که در عهد آقامحمدخان قاجار به حکم وی ضبط و به املاک خالصه تبدیل شد. جمعیت آن در این سال ۲۲۷ نفر ثبت شده است.»[10]
از این روستای مهم، گزارش‌های متعددی در دوره قاجار، به‌ویژه در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۴۱ق، به ثبت رسیده است.[11]
در گزارش‌های تاریخی مربوط به دوره قاجار، در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ق، ذکر شده است که روستای لیوان از املاک موسوم به «هشتیکه» و در تملک مرحوم سپهسالار محمدولی‌خان تنکابنی بوده است. پس از او، این ملک به پسرش سیف‌الملک واگذار شد. در همان زمان، فیلیوویچ، مأمور (اِجنط) دولت روس مقیم بندرگز، روستاهای یادشده را از سیف‌الملک اجاره کرده و در تصرف خود داشت.[12]
در گزارشی در محرم سال ۱۳۴۱ق آمده است: «به عرض رسانیده بودم که سیف‌الملک، پسر مرحوم سپهسالار، قریه لیوان از املاک هشتیکه را در عوض بدهکاری به ادارهٔ تومانیاس واگذار کرده است. اکنون عده‌ای از رعایای روس که از چکشلر آمده بودند، مورد غارت ترکمانانِ منطقه گمیش‌تپه قرار گرفته و برهنه وارد بندرگز شده‌اند. بلافاصله، تومانیاس سی خانوار از آنان را در جنب قریه لیوان اسکان داده و مشغول آباد کردن قلعه‌ای جدید شده‌اند. گروهی دیگر نیز در بندرگز سرگردان‌اند و برخی به استرآباد رفته، به کار رعیتی و کشاورزی مشغول‌اند.»[13]
تومانیاس (ایوان پانیاس) از تجار و سرمایه‌داران بزرگ دوره قاجار بود که در بندرگز کارخانه و تجارتخانه‌ای عظیم داشت. فعالیت او عمدتاً در دهه ۱۳۲۳ تا ۱۳۳۱ق. جریان داشته است.[14]
مردم این روستا همگی مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و به دو زبان فارسی و تبریِ سخن می‌گویند.
در روستای لیوان شرقی، خانواده‌های جمال، لشکر بلوکی، طاهری، یداللهی، حسینی، الهی، مؤمنی، ریاحی، ملاح، علیزاده و یوسفی ساکن هستند.[15]
آمار جمعیتی این روستا بر اساس سرشماری‌های نفوس و مسکن ایران در سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ به شرح زیر است:[16]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
2147 |
|
1345 |
495 |
3113 |
|
1355 |
329 |
2200 |
|
1365 |
464 |
2599 |
|
1375 |
627 |
2817 |
|
1385 |
683 |
2410 |
|
1390 |
793 |
2413 |
|
1395 |
757 |
2240 |
صنایع‌دستیِ برجسته این روستا عبارت‌اند از: گلیم، چوخا، لَم‌چوخا، پارچه‌های نخی (کرباس و متقال)، گلدوزی روی پرده، لُووَن و کوب (حصیر).
اراضیِ زراعیِ این روستا دارای نام‌های ویژه‌ای هستند؛ از جمله: قسم‌بِخورده در شمال، فقیر‌اُو در شمال‌غرب، مَرقَلِه در جنوب، و قبرستان‌سَر و هوُندَن (چهارراهِ وسطِ ده) که در میانه روستا واقع شده‌اند.[17]
کشاورزان این روستا از آب رودخانه بهره می‌بردند که از طریق دو کیله (مسیر یا نهر) از جنوب به ده جریان داشت. یکی از این کیله‌ها، تاری محله نام داشت که اهالی از آن آب می‌گرفتند و زنان برای شست‌وشوی البسه و ظروف از آن استفاده می‌کردند. آب این کیله همچنین سنگ آسیاب اَسیو مسگری و آبدنگ را به حرکت درمی‌آورد. کیله دیگر در گذشته برای پر کردن یک ناور بزرگ در منطقه نُوردِلِه به‌کار می‌رفت تا در فصل کم‌آبی، آب آن برای آبیاری اراضی استفاده شود.[18]
آب شرب و کشاورزی ساکنان دو روستا عمدتاً از چشمه بلبل، سایر چشمه‌ها و رودخانه کیله تأمین می‌شود.[19]
مهم‌ترین محصولات کشاورزی این روستا عبارت‌اند از گندم، برنج، مرکبات، سبزیجات و صیفی‌جات، کلزا و سایر دانه‌های روغنی، انواع نهال، و میوه‌های باغی از جمله شلیل، آلو، شبرنگ و آلوچه (گوجه‌سبز). کدو حلوایی نیز از شناخته‌شده‌ترین محصولات روستا به‌شمار می‌رود و در واقع به‌عنوان محصول شاخص کشاورزی آن در میان شهرها و روستاهای مجاور شناخته می‌شود.
آب و هوای این روستا، مانند بسیاری از روستاها و شهرهای منطقه، تحت تأثیر جریانات نفوذی از مدیترانه و سیبری و نیز به دلیل مجاورت با دریای مازندران است. تابستان‌ها در این منطقه گرم و مرطوب و زمستان‌ها سرد تا معتدل بوده و یخبندان به‌ندرت رخ می‌دهد.[20]
از جمله مشاهیر این روستا می‌توان به مرحوم آیت‌الله محمدرحیم لیوانی، از علما و روحانیون برجسته، سردار شهید محمدرضا عسگری، جانشین فرمانده تیپ ۲۵ کربلای مازندران، و سردار شهید عبدالله جمال لیوانی، مسئول کارگزینی لشکر ۲۵ کربلا در دوران دفاع مقدس اشاره کرد.
امامزاده حبیب‌الله در فاصله ۸ کیلومتری غرب شهر بندرگز و در مجاورت راه‌آهن سراسری واقع شده است. بر اساس گفته‌ها، وی از نوادگان امام موسی کاظم (ع) می‌باشد. بنای مقبره ایشان پس از مشاهده خواب توسط یکی از زنان متدین منطقه احداث شد؛ در این خواب ذکر شده بود که قبر امامزاده در کنار عصایی قرار دارد که این عصا امروزه به شکل درخت زیتون درآمده است. قدمت این بنا حدود ۸۰۰ سال تخمین زده می‌شود و به‌عنوان یکی از اماکن مذهبی و زیارتی مهم منطقه شناخته می‌شود.[21]
این روستا از تسهیلات رفاهی شامل آب لوله‌کشی، برق، حمام عمومی، نانوایی، کتابخانه، مسجد و حسینیه، خانه بهداشت و مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان برخوردار است. مدارس ابتدایی و راهنمایی شامل دبستان شهید مفتح (خیام – دادگر فعلی، ۱۳۳۸)، شهید رزاقی، حسن لشکر بلوکی، زهره بنیانیان، دبستان مرحومه مینوی کیمیا، مدرسه راهنمایی شهید هاشمی‌نژاد (دهقان سابق، ۱۳۵۵)، شهید منوچهری و شهید بهشتی (دکتر معین سابق، ۱۳۵۰) هستند. همچنین دبیرستان‌های دخترانه «کوثر» و پسرانه شهید آیت‌الله مطهری (مرحوم دهقان سابق، ۱۳۵۴) در روستا فعالیت می‌کنند.[22]
در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق، ۱۸ نفر از جوانان روستای لیوان شرقی به شهادت رسیدند.
[1] سازمان نقشه‌برداری کشور.
[2] مرکز آمار ایران.
[3] ستوده، 1354، ج 6، ص 268
[4] وبلاگ بندرگز1 ، صحابیفرد سنگسری، (1372)، ص 179. و فندرسکی، (1403)
[5] معطوفی، 1395، ص501
[6] معطوفی، 1395، ص501.، صحابیفرد، 1372، ص186. و فندرسکی، 1403.
[7] مکنزی، ۱۳۵۹، ص. ۱۴۴–۱۴۶.
[8] اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۴، ج۱، ص. ۵۲۳؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۲، صص. ۶۴–۸۱، ۹۰–۹۸، ۳۴۰–۳۵۳.
[9] شودزکو، 1360، ص107.
[10] ذبیحی، 1363، ص242.
[11] مقصودلو، ۱۳۶۳، ج. ۱ و ۲، صص. ۲۳۱، ۲۳۴، ۲۷۷، ۳۰۷، ۴۱۰، ۴۱۳، ۴۱۴، ۴۴۷، ۵۰۲، ۵۶۹، ۶۴۹، ۶۵۸، ۷۶۲، ۸۳۲.
[12] همان
[13] مقصودلو، ۱۳۶۳، ج. ۱ و ۲، صص. 231، 234، 277، 307، 410، 413، 414، 447، 502، 569، 649، 658، 762، 832
[14] معطوفی، 1395، ص507.
[15] همان
[16]مرکز آمار ایران.
[17] معطوفی، 1395، ص508.
[18] معطوفی، (1395)، ص 508
[19] همان
[20] صحابی فرد سنگسری، (1372)، ص 94، 95، 96
[21] همان، ص 102.
[22] همان، ص 178.
منابع:
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان صنیع‌الدوله (1364). تاریخ منتظم ناصری (به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج1). تهران: نشر دنیای کتاب.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان صنیع‌الدوله. (1362). المآثر و الآثار (بکوشش ایرج افشار). تهران: نشر اساطیر.
- بندرگز 1. (بی‌تا). پست شماره ۳۷. وبلاگ بندرگز 1. قابل بازیابی از http://bandargaz1.blogfa.com/post/37
- ذبیحی، مسیح.(1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستوده، منوچهر. (1354). از آستارا تا استارباد (جلد6). تهران: نشرانجمن آثار ملی ایران.
- شودزکو ، الکساندر. (1360). ن‍خ‍ب‍ه س‍ی‍ف‍ی‍ه: در تاریخ و جغرافیای استرآباد ب‍ان‍ض‍م‍ام بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد با ج‍م‍ع م‍ت‍ع‍ل‍ق‍ات و ت‍ران‍ه‌ه‍ای ع‍ام‍ی‍ان‍ه ت‍رک‍م‍ن. به ک‍وش‍ش م‍ن‍ص‍وره ات‍ح‍ادی‍ه (نظام م‍اف‍ی)، س‍ی‍روس س‍ع‍دون‍دی‍ان. تهران: نشر تاریخ ایران.
- صحابیفرد، فرهاد. (1372). جغرافیای تاریخی شهرستان بندرگز. ناشر: ]مولف[
- فندرسکی، حسین. (1403). مطالعه میدانی درباره روستای لیوان شرقی.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
- معطوفی، اسدالله.(1395). تاریخچه و پیشینه اجتماعی شهرستان بندرگز. گرگان: نوروزی.
- مقصودلو، حسینقلی. (1363). مخابرات استرآباد (ب‍ه‌ک‍وش‍ش ایرج افشار، م‍ح‍م‍درس‍ول دری‍اگ‍ش‍ت). تهران: نشر تاریخ ایران.
- مکنزی، چارلز فرانسیس.(1359). سفرنامه شمال. تهران: نشر گستره.