لیوان غربی
لیوان‌غربی / Livān-e Qarbi
روستایی واقع در دهستان لیوان، بخش نوکنده، شهرستان بندرگز، استان گلستان.
این روستا در ناحیه جلگه‌ای و در موقعیت جغرافیایی 0ً 44َ °36 عرض شمالی و 30ً 52َ °53 طول شرقی قرار دارد.[1]
لیوان غربی یکی از روستاهای بخش نوکنده شهرستان بندرگز در استان گلستان است. تا سال ۱۳۳۵ش، این روستا بخشی از روستای یکپارچه لیوان بود و پس از آن به دو واحد مستقل، لیوان شرقی و لیوان غربی، تقسیم شد.[2]
روستای لیوان غربی از شمال به جاده سراسری، از جنوب به جاده تاریخی شاه‌عباسی و جنگل، از شرق به روستای لیوان شرقی و از غرب به روستای کهنه کلباد محدود می‌شود.
طبق وقفنامه سال ۹۱۹ق، بلوک انزان که از اعمال استرآباد محسوب می‌شود، محدود به حدود اربعه است. یک‌ثلث مشاع این بلوک از مجموع قریه معروفه نوکنده واقع در همان بلوک، شامل بخش‌های زیر است: از شرق به موضع جیپاکنده، از غرب به روستای لیوان، معروف به رودارگوران که تا خانه محمد بن باباعلی، خانه فخرالدین پولکی، کیله جوین و تودستان لوده سرکیل امتداد دارد، و تا دریای قلزم که مشهور است، کشیده می‌شود.[3]
بر اساس گزارش‌های برخی از اهالی آگاه، نام این روستا در اواخر دوره قاجار، به ویژه در دوران سلطنت احمدشاه، «لایوان» بوده است. در دوره پهلوی اول و بنا به دلایلی که چندان روشن نیست و احتمالاً برای سهولت در تلفظ، نام روستا به تدریج به «لیوان» تغییر یافت. بنابراین، نام لیوان در واقع تحریف شده لایوان است. برخی نیز نقل می‌کنند که نام اصلی روستا از نام یک تاجر روسی و ارمنی موسوم به لایوان گرفته شده است؛ این تاجر در عهد قاجار زندگی می‌کرد و به قطع درختان جنگل و شکار خوک اشتغال داشت.[4]
مکان اصلی روستای لیوان در چند کیلومتری شمال و در آن سوی راه‌آهن قرار داشت. اهالی به دلیل وقوع یک بیماری مسری و همه‌گیر، که رویدادی وحشتناک و اسفناک توصیف شده است، مجبور به جابجایی و سکونت در مکان فعلی شدند.[5]
از مهم‌ترین آثار تاریخی روستای لیوان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مَهَر قلعه در جنوب، تپه عبداللهی و دین‌تپه، آتشکده و سکونتگاه فرضه عبداللهی در شمال، قبرستان قدیمی در جنوب لیوان شرقی، امام‌زاده حبیب‌الله بن موسی کاظم (ع) و گورستان تاریخی آن در شمال روستا، جاده شاه‌عباسی معروف به «کانِه خط» (خط کهنه)، بلبل چشمه و مارقلعه (مر قلعه) در جنوب‌شرقی روستا.[6]
طبق سفرنامه مکنزی مورخ ۱۲۷۵ق، گاهی از جاده شاه‌عباسی عبور می‌کردند و سپس به منطقه بازی می‌رسیدند که چاپارخانه لیوان در آن واقع بود. قوای پیاده‌نظام استرآباد شامل بخش انزان به فرماندهی محمدباقر خان انزانی با ۱۴۰ نفر و بخش لیوان به سرکردگی اسدالله خان با ۹ نفر بوده است.[7]
بر اساس گزارش محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، قشون ایالت استرآباد شامل چند دسته بود که از جمله آن‌ها می‌توان به دسته انزان به فرماندهی محمدعلی خان، دسته لیوانی و سینه‌سپهر به فرماندهی اسدالله خان اشاره کرد.[8]
بر اساس کتابچه بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد در سال ۱۲۷۶ق: قریه لیوان، ۲۱۵ باب خانوار و ۱۱۹۰ نفر نفوس دارد. مرد زن‌دار ۲۱۵، زن شوهر‌دار ۳۰۹، مرد بی‌زن ۱۶۰، زن بی‌همسر ۶۴، پسر صغیر ۲۲۰، دختر کبیر ۵۶ و دختر صغیر ۱۶۶ نفر می‌باشد.[9]
مطابق کتابچه نفوس استرآباد سال ۱۲۹۶ق: لیوان خالصه دیوان‌اعلی، آب مشروبش کم است و از رودبار آب دارد؛ آب چشمه نیز موجود است ولی کفاف نمی‌کند. ناور بزرگی ساخته‌اند که در فصل زمستان و بهار در آن آب جمع می‌شده و به هنگام ضرورت مصرف می‌کردند، ولی اکنون خراب است. قریه اربابی حاجی‌آصف‌الدوله که در عهد آقا محمدخان قاجار حکم به ضبط و خالصه گردید، در زمان گزارش دارای ارزش و قیمت بوده و تعداد نفوس آن ۲۲۷ نفر است.[10]
گزارش‌های متعددی از این روستای مهم در عهد قاجار، به ویژه در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۴۱ هـ.ق، ثبت شده است.[11]
بر اساس گزارش‌های تاریخی عهد قاجار در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ق، قریه لیوان هشتیکه پیش‌تر توسط مرحوم سپهدار محمدولی خان تنکابنی خریداری شده بود و پس از او به پسرش، سیف‌الملک، منتقل شد. در همان زمان، اگنط دولت روس، فیلیوویچ، که در بندرگز مقیم بود، قراء مذکور را از سیف‌الملک اجاره کرده و تحت تصرف خود قرار داده بود.[12]
در گزارشی مربوط به محرم ۱۳۴۱ق آمده است که سیف‌الملک، پسر مرحوم سپهسالار، قریه لیوان هشتیکه را در ازای بدهی به اداره تومانیاس واگذار کرده بود. گروهی از رعایای روس که از چکشلر آمده بودند، توسط ترکمانان منطقه گموش‌تپه غارت شده و بدون پوشش وارد بندرگز شدند. تومانیاس بلافاصله ۳۰ خانوار از آنان را در جنب قریه لیوان بلوک کرده و مشغول آبادی قلعه جدید شد. برخی دیگر از این افراد نیز در بندرگز سرگردان بوده یا به استرآباد رفته و به رعیتی و کشاورزی اشتغال داشتند.[13]
تومانیاس (ایوان پانیاس) از تجار و سرمایه‌داران برجسته بندرگز در دوره قاجار بود. وی مالک کارخانه و تجارتخانه‌ای عظیم در این شهر بود و در دهه ۱۳۲۳ تا ۱۳۳۱ق. فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای در زمینه بازرگانی و صنایع داشت. نقش او در اداره و توسعه برخی املاک و روستاهای منطقه، از جمله قریه لیوان، به ویژه در زمینه خرید و اجاره اراضی و سکونتگاه‌ها، قابل توجه بوده و در منابع تاریخی متعدد به آن اشاره شده است.[14]
در روستای لیوان غربی، خانواده‌های مهمی از جمله جمال، لشکر بلوکی، طاهری، یداللهی، حسینی، الهی، مومنی، ریاحی، ملاح، علیزاده و یوسفی ساکن هستند.[15]
آمار جمعیت روستای لیوان غربی بر اساس سرشماری‌های نفوس و مسکن در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ به شرح زیر است:[16]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
2147 |
|
1345 |
495 |
3113 |
|
1355 |
241 |
1389 |
|
1365 |
284 |
1661 |
|
1375 |
365 |
1652 |
|
1385 |
398 |
1496 |
|
1390 |
492 |
1409 |
|
1395 |
1229 |
415 |
مردم روستای لیوان غربی همگی مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و به زبان‌های فارسی و تبری تکلم می‌کنند.
از مهم‌ترین صنایع دستی روستای لیوان غربی می‌توان به گلیم، چوخا، لم‌چوخا، پارچه‌های نخی (کرباس و متقال)، گلدوزی روی پرده، لُووَن و کوب (حصیر) اشاره کرد.
اراضی زراعی روستای لیوان دارای اسامی مشخصی هستند. از جمله این اراضی می‌توان به قسم بِخورده در شمال، فقیر اُو در شمال غرب، مَرقَلِه در جنوب و قبرستان سر و هوُندَن (چهارراه وسط ده) اشاره کرد.[17]
کشاورزان روستای لیوان غربی از آب رودخانه‌ای که از طریق دو کیله (مسیر یا نهر) از جنوب به سوی ده جریان داشت، بهره‌برداری می‌کردند. یکی از این کیله‌ها موسوم به تاری محله بود که اهالی از آن آب می‌گرفتند و زنان در آن البسه و ظروف را شستشو می‌دادند. آب این کیله همچنین سنگ آسیاب اَسیو مسگری و آبدنگ را به حرکت درمی‌آورد. علاوه بر این، در گذشته از آب همین کیله برای پر کردن یک ناور بزرگ در منطقه نُوردِلِه استفاده می‌شد تا در فصل کم‌آبی برای آبیاری اراضی به کار رود.[18]
آب شرب و کشاورزی مردم دو روستای لیوان از چشمه بلبل، سایر چشمه‌ها و رودخانه کیله تأمین می‌شود.[19]
این روستا از تسهیلات رفاهی شامل آب لوله‌کشی، برق، حمام عمومی، نانوایی، کتابخانه، مسجد و حسینیه، خانه بهداشت و مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان برخوردار است. مدارس ابتدایی و راهنمایی شامل دبستان شهید مفتح (خیام – دادگر فعلی، ۱۳۳۸)، شهید رزاقی، حسن لشکر بلوکی، زهره بنیانیان، دبستان مرحومه مینوی کیمیا، مدرسه راهنمایی شهید هاشمی‌نژاد (دهقان سابق، ۱۳۵۵)، شهید منوچهری و شهید بهشتی (دکتر معین سابق، ۱۳۵۰) هستند. همچنین دبیرستان‌های دخترانه «کوثر» و پسرانه شهید آیت‌الله مطهری (مرحوم دهقان سابق، ۱۳۵۴) در روستا فعالیت می‌کنند.[20]
امام‌زاده حبیب‌الله در فاصله ۸ کیلومتری غرب بندرگز و در مجاورت راه‌آهن سراسری واقع شده است. گفته می‌شود که وی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) بوده است. احداث مقبره وی پس از خواب‌نما شدن برای یکی از زنان متدینه منطقه و اظهار او مبنی بر اینکه قبر امام‌زاده در کنار عصایی است که اکنون به صورت درخت زیتون درآمده، انجام شده و قدمت آن به حدود ۸۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.[21]
مهم‌ترین محصولات کشاورزی روستای لیوان غربی شامل گندم، برنج، مرکبات، سبزیجات و صیفی‌جات، کلزا و سایر دانه‌های روغنی، انواع نهال و میوه‌های باغی مانند شلیل، آلو، شبرنگ و آلوچه (گوجه سبز) است. کدو حلوایی نیز از شناخته‌شده‌ترین محصولات این روستا به شمار می‌رود و به عنوان محصول شاخص کشاورزی آن در میان شهرها و روستاهای مجاور شناخته شده و سالانه به سایر نقاط کشور و حتی کشورهای همجوار صادر می‌شود.
آب و هوای روستای لیوان مانند بسیاری از دیگر روستاها و شهرهای منطقه، تحت تأثیر جریان‌های هوای مدیترانه‌ای و سیبری و همچنین مجاورت با دریای مازندران قرار دارد. تابستان‌ها در این روستا گرم و مرطوب و زمستان‌ها سرد و معتدل است و وقوع یخبندان به ندرت مشاهده می‌شود.[22]
در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق، ۱۶ نفر از جوانان روستای لیوان غربی در راه دفاع از میهن به شهادت رسیدند.
[1] سازمان نقشه‌برداری کشور.
[2] مرکز آمار ایران.
[3] ستوده، 1354، ج 6، ص 268
[4] بندرگز1 ، صحابیفرد سنگسری، (1372)، ص 179. و فندرسکی، (1403)
[5] معطوفی، 1395، ص501
[6] معطوفی، 1395، ص501.، صحابیفرد، 1372، ص186. و فندرسکی، 1403.
[7] مکنزی، ۱۳۵۹، ص. ۱۴۴–۱۴۶.
[8] اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۴، ج۱، ص. ۵۲۳؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۲، صص. ۶۴–۸۱، ۹۰–۹۸، ۳۴۰–۳۵۳
[9] شودزکو، 1360، ص107.
[10] ذبیحی، 1363، ص242.
[11] مقصودلو، ۱۳۶۳، ج. ۱ و ۲، صص. ۲۳۱، ۲۳۴، ۲۷۷، ۳۰۷، ۴۱۰، ۴۱۳، ۴۱۴، ۴۴۷، ۵۰۲، ۵۶۹، ۶۴۹، ۶۵۸، ۷۶۲، ۸۳۲.
[12] همان
[13] مقصودلو، ۱۳۶۳، ج. ۱ و ۲، صص. 231، 234، 277، 307، 410، 413، 414، 447، 502، 569، 649، 658، 762، 832
[14] معطوفی، 1395، ص507.
[15] همان
16]مرکز آمار ایران.
[17] معطوفی، 1395، ص508.
[18] معطوفی، 1395، ص508.
[19] همان
[20] صحابی فرد سنگسری، 1372، صص 94، 95، 96
[21] همان، ص 102
[22] همان، ص 178
منابع :
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان صنیع‌الدوله (1364). تاریخ منتظم ناصری (به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج1). تهران: نشر دنیای کتاب.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان صنیع‌الدوله. (1362). المآثر و الآثار (بکوشش ایرج افشار). تهران: نشر اساطیر.
- بندرگز 1. (بی‌تا). پست شماره ۳۷. وبلاگ بندرگز 1 . قابل بازیابی از http://bandargaz1.blogfa.com/post/37
- ذبیحی، مسیح.(1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستوده، منوچهر. (1354). از آستارا تا استارباد (جلد6). تهران: نشرانجمن آثار ملی ایران.
- شودزکو ، الکساندر. (1360). ن‍خ‍ب‍ه س‍ی‍ف‍ی‍ه: در تاریخ و جغرافیای استرآباد ب‍ان‍ض‍م‍ام بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد با جمع م‍ت‍ع‍ل‍ق‍ات و ت‍ران‍ه‌ه‍ای ع‍ام‍ی‍ان‍ه ت‍رک‍م‍ن. به ک‍وش‍ش م‍ن‍ص‍وره ات‍ح‍ادی‍ه (ن‍ظام م‍اف‍ی)، س‍ی‍روس س‍ع‍دون‍دی‍ان. تهران: نشر تاریخ ایران.
- صحابیفرد، فرهاد. (1372). جغرافیای تاریخی شهرستان بندرگز. ناشر: ]مولف[
- فندرسکی، حسین. (1403). مطالعه میدانی درباره روستای لیوان شرقی.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
- معطوفی، اسدالله.(1395). تاریخچه و پیشینه اجتماعی شهرستان بندرگز. گرگان: نوروزی.
- مقصودلو، حسینقلی. (1363). مخابرات استرآباد (ب‍ه‌ک‍وش‍ش ایرج افشار، م‍ح‍م‍درس‍ول دری‍اگ‍ش‍ت). تهران: نشر تاریخ ایران.
- مکنزی، چارلز فرانسیس.(1359). سفرنامه شمال. تهران: نشر گستره.