کارکنده
کارکنده / Kārkande
روستایی واقع در دهستان انزان شرقی، بخش مرکزی شهرستان بندرگز، استان گلستان.
این روستا در ناحیه‌ای جلگه‌ای و در مختصات جغرافیایی 10ً 2َ °54 طول شرقی و 39ً َ45 °36 عرض شمالی و در ارتفاعی منفی 2 نسبت به سطح دریا قرار دارد.[1]
موقعیت نسبی اطراف روستای کارکنده بدین‌گونه است که از شمال به روستای باغوکناره و دریای خزر، از جنوب به ناحیه کوهستانی و جنگلی، از غرب به روستای باغو و از شرق به روستای سرکلاته خرابه‌شهر محدود می‌شود.
در وقف‌نامه‌ای متعلق به سال ۹۱۹ق. آمده است: «... تمام یک ربع کامل مشاع از مجموع قریه معروفه سیاه‌جو از بلوک انزان از اعمال استرآباد، محدود است به حدود اربعه: شرقاً پیوسته به خندق خرابه‌شهر که مشهور است؛ غرباً پیوسته به قریه سرطاق که مشهور است؛ فاصله زردآب‌کیله؛ جنوباً پیوسته به قریه کارکنده و بهادرکلاته (در حاشیه جنوب و غرب روستا) که مشهور است...». [2]
در شکایت‌نامچه‌ای به تاریخ ۱۲۳۵ق، سید میرمحسن موسوی به فتحعلی‌شاه قاجار چنین عرضه داشته است: «عرضه داشت اقلّ دعاگویان قدیمی... سه دانگ و یک ربع قریه بهادرکلاته واقع در بلوک انزان از اعمال استرآباد، وقفِ مدرسهٔ مرحوم سید مفید ـ جدّ اینجانب ـ است که آن مرحوم در وقف‌نامچه‌اش تصریح فرموده و اعیان و اشراف ولایت نیز مطّلع‌اند. اکنون چون شرکای قریه مزبور جمعی از حضرات قراموسیِ لَویِ قاجار هستند، غالباً بنا را بر تغلّب و اجحاف نهاده‌اند. در ایام تولیت مرحوم آقا سید احمد بر این مدرسه نیز از تغلّب این حضرات به شاهزاده ـ حاکم وقت استرآباد ـ شکایت شد و شاهزاده ملک را به آقا سید احمد واگذار نمود تا صرف مدرسه و طلاب گردد. اکنون که وی دو سال است مرحوم شده، تقاضا می‌شود قبله عالم، ملک موروثی را از یدِ تغلّب آقایان خارج فرماید.»[3]
در بخش بالایی سند، فرمانی از فتحعلی‌شاه قاجار درج شده است که بر اساس آن، مهدی‌قلی‌خان بیگلربیگی استرآباد مأمور می‌شود تا همچون گذشته به نفع سید محسن موسوی اقدام کند و از طریق حاجی ملا رضا، حکم شرعی به سود وی صادر گردد.[4]
سید محسن موسوی از اخلاف سید مفید موسوی استرآبادی، بنیان‌گذار مدرسه سادات، و نوه میر زین‌العابدین، مالک روستاهای نوچمن، گرجی‌محله، روشن‌آباد و چند آبادی دیگر بود. بر پایه فرمانی که در جمادی‌الثانی سال ۱۲۱۲ق از سوی فتحعلی‌شاه قاجار خطاب به امامقلی‌خان قاجار، بیگلربیگی استرآباد، صادر شد، وی و سایر سادات از پرداخت عوارض دیوانی و اخراجات ولایتی روستاهای بهادرکلاته، نوچمن، گرجی‌محله، روشن‌آباد و سرخِل معاف شدند. همچنین مبالغی که فتحعلی‌شاه برای فقرای استرآباد ارسال می‌کرد، به‌دست میر زین‌العابدین میان نیازمندان توزیع می‌گردید.[5]
بر پایه مندرجات کتابچه بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد مربوط به سال ۱۲۷۶ق، قریه کارکنده دارای ۱۲۰ باب خانوار و در مجموع ۵۴۹ نفر جمعیت بوده است. از این تعداد، ۱۲۰ مرد زن‌دار، ۴۸ مرد بی‌زن، ۱۳۴ زن شوهردار، ۲۴ زن بی‌شوهر، ۱۰۵ پسر صغیر، ۴۸ دختر کبیر و ۷۰ دختر صغیر به ثبت رسیده‌اند.[6]
بر اساس کتابچه نفوس استرآباد مربوط به سال ۱۲۹۶ق، قریه کارکنده از توابع انزان، دارای مالکین و اربابانی بوده است که در همان قریه سکونت داشتند. آب آشامیدنی اهالی از طریق قنات تأمین می‌شد و این روستا به‌عنوان یک قریه قشلاقی شناخته می‌شد. جمعیت آن در این سال ۳۲۵ نفر گزارش شده است.[7]
بر اساس مصالحه‌نامچه‌ای مربوط به سال ۱۲۹۹ق، عالیجاه آقا محمدباقر، فرزند کربلایی آقا محمد کشی هزارجریبی و ساکن قریه کارکنده، به وکالت از دو فرزند صغیر خود از مرحومه همسرش، دختر آقا محمدمهدی کارکندی، با آقا سعدالدین، فرزند آقا محمدمهدی، وارد اختلاف شد. وی ادعا می‌کرد که حقوق ارثیه همسر متوفای خود و سهم‌الارث دو فرزندش از املاک کارکنده و باغو و سایر منافع متعلق به والدین آقا سعدالدین نزد او باقی مانده و باید بازگردانده شود. آقا سعدالدین ابتدا این ادعا را انکار کرد، اما در نهایت مقرر شد که آقا محمدباقر، به‌عنوان مال‌المصالحه، سهم دو فرزند خود، سلطان‌علی و کوکب‌خانم، را از دو قسمت مزرعه شلتوکی (از مجموع ۲۵ قسمت مزارع کارکنده و باغو) و نیز از زمین مرغوب متعارف هر قریه دریافت کند. همچنین سهمی معادل دو قسمت از مزارع خشکه، مراتع و سایر منافع دو قریه برای دو صغیر تعیین شد، به نحوی که مطابق عرف و رویه مرسوم میان ارباب و مالکین کارکنده و باغو باشد.[8]
حجم قابل‌توجهی از اخبار منتشرشده در نشریات اواخر دوران قاجار و اوایل دوره پهلوی، بیانگر جایگاه و اهمیت روستای کارکنده در آن دوران بوده است.[9]
آمار جمعیتی روستای کارکنده بر اساس سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن ایران در سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ش، به شرح زیر می‌باشد:[10]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
647 |
|
1345 |
178 |
846 |
|
1355 |
107 |
799 |
|
1365 |
201 |
1053 |
|
1375 |
220 |
1126 |
|
1385 |
273 |
1088 |
|
1390 |
283 |
924 |
|
1395 |
321 |
941 |
مردم روستای کارکنده همگی مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و به دو زبان فارسی و تبری سخن می‌گویند.
روستا از دو بخش بالامَلِه و پائین‌مَلِه تشکیل شده است. ساکنان آن از خاندان‌ها و طوایف مختلفی هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سلطانی، روح‌افزار، فغانی، تیموری, شیروانی, ذاکری, البرزی, کشیری, جمشیدی, گشتاسبی, گرشاسبی, عرب, بهمنی, احمدی, عقیلی, صابری و میرشکار اشاره کرد.[11]
از مهم‌ترین آثار تاریخی روستای کارکنده می‌توان به امام‌زاده قاسم و قبرستان آن، محوطه تاریخی بِن‌سَرون (در جنوب‌شرقی و نزدیک سرکلاتهٔ خرابه‌شهر، یادمان شهر تاریخی تمیشه) و جاده شاه‌عباسی معروف به کانِه‌خَط (خط کهنه) اشاره کرد.[12]
اراضی زراعی روستای کارکنده دارای اسامی خاصی هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به مِرسِن و فِک‌بِن در شمال شرق، هَلی‌بِند در شرق، وسیع سر، بِن سرون و باغ صَرا در جنوب شرق، بِرات‌بِن، سنگ زمین و خِرابِه در جنوب، چال در شمال و اِنار دار و دِ پِل در شمال اشاره کرد.[13]
آب آشامیدنی و منابع آبی کشاورزی روستای کارکنده از قنات‌ها، قلی‌چشمه و صابری‌چشمه در شرق، چشمه قنات در جنوب، چشمه بن سرون در جنوب شرقی و رودخانه خرابه‌شهر در شرق تأمین می‌شود.[14]
معماری خانه‌های قدیمی روستای کارکنده عمدتاً به شکل دواشکوبه (دوطبقه) است. طبقه همکف معمولاً شامل مغازه‌هایی با درهای چوبی تاشو بوده و طبقه بالای آن محل سکونت ساکنان است. این طبقه دارای تراس چوبی رو به جاده است که با ستون‌ها و نرده‌های ساده محصور شده و جلوه‌ای زیبا به بنا می‌دهد. به دلیل نزدیکی روستا به جنگل، در ساخت این خانه‌ها بیشتر از چوب استفاده شده و مصالح دیگر شامل خشت، کاهگل، سفال، حلب و در مواردی آجر و سیمان بوده است. امروزه بسیاری از این خانه‌ها در معرض فراموشی و نابودی قرار دارند.[15]
از مهم‌ترین امکانات روستای کارکنده می‌توان به راه آسفالت‌شده، آب لوله‌کشی، برق، حمام عمومی، نانوایی، مسجد و حسینیه، خانه بهداشت و نیز مدارس ابتدایی دخترانه و پسرانه (شهید حسین کیاء / مهران سابق، تأسیس ۱۳۳۸ش)[16] و مدرسه راهنمایی شهید البرزی[17] اشاره کرد.
در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق، هشت تن از جوانان روستای کارکنده در راه دفاع از میهن به شهادت رسیدند.
[1] سازمان نقشه‌برداری کشور.
[2] ستوده، 1377، ص 286.
[3] معطوفی، 1395، ص 569.
[4] معطوفی، 1395، ص 568.
[5] ستوده، 1377، صص 117، 119.
[6] شودزکو، 1360، ص 106.
[7] ذبیحی، 1363، ص 243 .
[8] ستوده، 1377، ج 7، صص 159-169
[9] معطوفی، 1395، صص 548، 549 و 551 تا 554.
[10] مرکز آمار ایران.
[11] معطوفی، 1395، ص549 .
[12] فندرسکی، 1403
[13] معطوفی، (1395)، ص 550
[14] همان
[15] معطوفی، (1395)، ص 550
[16] صحابی فرد، (1372)، ص 95
[17] همان.
منابع :
- ذبیحی، مسیح.(1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد(جلد6). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ستوده، منوچهر. (1377). از آستارا تا استارباد(جلد7). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- شودزکو ، الکساندر. (1360). ن‍خ‍ب‍ه س‍ی‍ف‍ی‍ه: در تاریخ و جغرافیای استرآباد ب‍ان‍ض‍م‍ام بیاض خانوار و انفاس مملکت استرآباد با ج‍م‍ع م‍ت‍ع‍ل‍ق‍ات و ت‍ران‍ه‌ه‍ای ع‍ام‍ی‍ان‍ه ت‍رک‍م‍ن. به ک‍وش‍ش م‍ن‍ص‍وره ات‍ح‍ادی‍ه (ن‍ظام م‍اف‍ی)، س‍ی‍روس س‍ع‍دون‍دی‍ان. تهران: نشر تاریخ ایران.
- صحابی‌‌فرد، فرهاد. (1372). جغرافیای تاریخی شهرستان بندرگز. ناشر: ]مولف[
- فندرسکی، حسین. (1403). مطالعه میدانی درباره روستای کارکنده.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
- معطوفی، اسدالله.(1395). تاریخچه و پیشینه اجتماعی شهرستان بندرگز. گرگان: نوروزی.