تالاب گمیشان

تالاب گمیشان  Gomishan Wetland

تالاب بين‌المللي در شمال غربي استان.

تالاب بین‌المللی گمیشان، باریکه‌‌‌ای کوچک و نواری شکل از شن و ماسه‌زارهای ساحلی است که توسط نیزارهای انبوه و دیگر گیاهان ريشه در آب از جمله لویی، از دریا جدا شده است. این تالاب از دیرباز زیستگاه مناسبی برای پرندگان آبزی، کنار آبزی و سایر آبزیان بوده است.

تالاب بین‏‌المللی گمیشان در محدوده‌ای بین 53 درجه، 54 دقیقه و 34 ثانیه تا 53 درجه، 58 دقیقه و 54 ثانیه طول جغرافیایي و 37 درجه، 9 دقیقه و 9 ثانیه تا 37 درجه، 20 دقیقه و 2 ثانیه عرض جغرافیایی قرار دارد. در سال‌های اخیر، به علت تغییر مداوم سطح آب دریا در نوار ساحلی، مرز شرقی تالاب همواره دستخوش تغییر بوده است، تا آن‌جا که اکنون ساحل ضلع شرقی تالاب، چهره‌ای کاملاً نیمه بیابانی دارد. مرز شمالی تالاب در ایران، هم مرز کشور ترکمنستان است، ولی مسافتی پس از نوار مرزی در خاک آن کشور ادامه یافته و در حقیقت، شاخه شمالی رودخانه اترک، تعیین کننده‌ي مرز شمالی است. قسمتي از مرز شرقي منطقه، توسط جاده‌ي گميشان به پاسگاه مرزي مختومقلي مي‌رسد و قسمتي نيز فصل مشترك تالاب با خشكي است. مرز جنوبي منطقه نیز توسط رودخانه دائمي گرگان‌رود مشخص بوده و از قسمت غرب، به باريكه خشكي طبيعي و درياي خزر محدود است.

نام تالاب بین‌المللی گمیشان، از نام روستایی به نام گمیش‌دفه (تپه‌ی نقره‌ای) که اکنون به شهر تبدیل شده، گرفته شده است.

این محدوده جزو مناطق شكار ممنوع استان است و در سال 1382ش، پس از انجام مطالعات مقدماتی و تکمیل گزارش نهایی و ارائه به دفتر کنوانسیون رامسر، با شماره‌ي 76 به ثبت این کنوانسیون رسید و از تاريخ پنجم نوامبر سال 2001م، تالاب گميشان به عنوان تالاب بين‏‌المللي به كنوانسيون رامسر پيوست. از آن پس، تحت عنوان تالاب بین‏‌المللی گمیشان خوانده می‌شود.

وسعت تالاب 20 هزار هکتار و ارتفاع زمين در پست‌ترين قسمت منطقه از سطح درياي آزاد تا 27- متر نيز مي‌رسد. لازم به یادآوری است مساحت این تالاب در کنوانسیون رامسر 17700 هکتار ثبت شده که این اختلاف به دلیل نوسانات آب دریای خزر و نقش آن در تأمین میزان آب تالاب است. عمق تالاب در قسمت‌های مختلف نیز همواره دستخوش تغییر بوده، اما بخش وسیعی از تالاب دارای عمق متوسط یک متر است. در بخش شمال‌غربی تالاب، عمق فراتر از 5/2 متر نیز ثبت شده است.

شکل‌گیری دریای خزر و مناطق هم‌جوار آن، بر اثر حرکات کوهزایی اواسط دوره‌ي ميوسن آغاز شد. با بررسی زمین‌شناسی خاک‌های منطقه، می‌توان رسوبات منظم و دوره‌ي دریایی و بادی را به ویژه در نقاطی که کانال‌های زهکشی حفر کرده‌اند، دید. اين منطقه از نظر توپوگرافي شامل دشت‌هاي مسطح و بازِ پست با تپه‌هاي كم ارتفاع است که غير از حدود 4975 هكتار از زمین‌های كشاورزي ديم، بقيه زمین‌ها، منابع ملي به شمار می‌رود. تالاب تحت‏تأثیر اقلیم خشک و نیمه بیابانی منطقه دشت گرگان قرار دارد که ارقام تبخیر سالانه حدود 1700-1300 میلی‏متر است. دما در منطقه گاهی به صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد. بیشترین دمای سالانه، 40 درجه و رطوبت بين 26 تا 100 درصد متغير است. اين منطقه، تابستان‌هاي خشك و گرم و زمستان‌هاي ملايم دارد. منبع اصلي تأمين كننده‌ي آب اين تالاب، از درياي خزر، گرگان‌رود، كانال سرریز خروجي آلاگل (رودخانه اترك)، ساير زهكش‌هاي منطقه و نيز آب باران است.        

نیزارهای انبوه، جلبک‌ها و گیاهان غوطه‌ور و ريشه در آب فراوان و ساير ویژگي‌های تالاب، سبب شده است گونه‌های متنوعی از گیاهان در تالاب زندگی کنند. طبق آخرین بررسی از تعداد 28 خانواده، 77 جنس و 93 گونه گياهي در تالاب بین‌المللی گمیشان شناسايي شده است. در بين گياهان منطقه، تروفيت‌ها با 61 گونه، بالاترين طيف زيستي را دارند. از نظر جغرافياي گیاهی، پراكنش 4/34 درصد گونه‌ها متعلق به ناحيه ايراني - توراني و اروپا- سیبری و مدیترانه‌ای، 1/16 درصد به ناحيه ايرانی ـ توراني و 9/12 درصد به ناحيه ايرانی - توراني و مديترانه‌اي و جهان وطنی و بقيه عناصر، چند ناحيه‌اي محسوب مي‌شوند. پوشش گياهي منطقه به سه دسته‌ي اصلي؛ پوشش‌هاي طبيعي ‏‏هالوفيتي، مزارع و گياهان کاشته شده و جوامع تخريبي تقسيم مي‌شوند. اجتماعات ‏‏هالوفيتي خود در پنج طبقه‌ي جامعه‌شناسي گياهي، شامل جوامع آبزي غوطه‌‏ور، نی، ستاره‌ای، جوامع آب‌دوست و جامعه گز و دو جامعه‌ي‌ طبقه‌بندي نشده‌ي علف پرستو و بارهنگ شور  قرار مي‌گيرند.

با توجه به اين‌ که نيمي از گياهان منطقه را گياهان هرز و شاخص‌هاي مناطق تخريبي تشکيل مي‌دهند، حفاظت از منطقه به سبب ايجاد ثبات در اکوسيستم گياهي و در پي آن، حفظ گونه‌هاي جانوري، ضروري به نظر مي‌رسد. گیاهان شور پسند منطقه مانند علف شور، گزشاهي، خارشتر، يولاف وحشي و مَرغ هستند. از گیاهان معروف آبزی می‌توان به ستاره‌ای اشاره کرد. گونه‌ي نادر چهارشکاف از خانواده‌ي قيچ در منطقه شناسایی شد که گیاهی یک‌ساله، ‏‏هالوفیت و ساکن خاک‌های ماسه‌ای است.

از نظر تقسيمات زيست جغرافيايی، بيشتر پستانداران منطقه از عناصر پالئارکتيک هستند. بيشترين تنوع گونه‌ای پستانداران در اين منطقه، مربوط به دو راسته‌ي گوشت‌خواران و جوندگان است. براساس منابع موجود، 26 گونه پستاندار و 130 گونه پرنده در منطقه شناسایی شده است.

فك خزری (تنها پستاندار دریای خزر) پستاندار شاخص تالاب است. از سایر پستانداران حاشیه تالاب، می‌توان به روباه معمولي، روباه سردم سياه (تركمني)، گربه دشتي، گربه جنگلی، خرگوش، شغال، گراز، انواع جوندگان مانند همستر(کیسه دهان)، ول معمولی، موش قهوه‏اي، موش سیاه، موش خانگی، دوپاي سه انگشتي، خارپشت ایرانی، خارپشت گوش بلند، جرد ايرانی، جربيل بزرگ، موش ورامين، موش صحرايی، دوپای کوچک، تشی، خارپشت ايرانی، ول حفار افغانی، حشره‏‌خور کوچک، حشره‌‏خور دندان‏‌سفيد، حشره‏‌خور دورنگ، خرگوش، گرگ، جردبزرگ، جردليبي، پلنگ، خفاش سبیل‏‌‌دار، خفاش لب‏کوتاه، خفاش دورنگ، خفاش بال‏سفید، خفاش سروتین، خفاش بال‏بلند، خفاش گوش پیکانی و خفاش دم آزاد اروپایی اشاره کرد.

تالاب بین‌المللی گمیشان به علت دارا بودن شرایط خاص اکولوژیکی، در طول سال، پناهگاه بسیاری از پرندگان است که در این زیستگاه، زمستان گذرانی یا زادآوری می‌کنند. همچنین لازم به یادآوری است این تالاب هر ساله پذیرای گونه‌های در خطر انقراض جهانی، مانند پلیکان خاکستری، عقاب دريايی دم سفيد، خروس کولی دم‏سفید، اردک سرحنايی، غاز پیشانی سفید کوچک، گیلانشاه خالدار (در این سال‏ها به ندرت دیده شده است)، دلیجه کوچک (در حاشیه تالاب) و عقاب تالابی است. دیگر گونه‌های ارزشمند عبارتند از: انواع کشیم گوش‏دار، کشیم گردن‏سیاه، کشیم کوچک، کشیم بزرگ، پلیکان سفید، باکلان، اگرت کوچک، اگرت بزرگ، حواصیل ارغوانی، حواصيل خاکستری، کفچه نوک، فلامينگو، غاز خاکستری، قوی گنگ و قوی فریادکش، چنگر، خوتکا، اردک سرسبز، اردک نوک پهن، اردک تاجدار، آنقوت، تنجه، اردک ارده‌ای، گیلار، اردک بلوطی، سیاه کاکل، اردک سرسیاه، انواع مرگوس، سنقرتالابی، طاووسک، سلیم طوقی کوچک، سليم کوچک، خروس کولی، کوکر شکم‌‏سفيد، تليله دم‌‏سفيد، تلیله کوچک، تلیله شکم‌‏سياه، آبچليک دودی، آبچليک تکزی، آبچليک پاسرخ، آبچليک پاسبز، آووست، چوب پا، کاکايی کوچک، کاکایی سرسياه، پرستوي دريايی بال سفيد، پرستوي دريايی معمولی و... هستند. بنابراين، از انواع پرندگان آبزي و كنار آبزي، 4 گونه سليم، 4 گونه تليله، 6 گونه آبچليك، 3 گونه گيلانشاه، 2 گونه يلوه، 3 گونه پرستوي دريايي، فلامينگو، عقاب دريايي پالاس، عقاب دريايي دم سفيد، اردك تاجدار، اردك سرحنايي، قوها و... ديده مي‌شوند. تنوع گونه‌ای پرندگان منطقه به طور عمده شامل خانواده‌هايی مانند سليم شکلان، مرغابی‌سانان و عقاب‌ها می‌شود. افزون بر اين، خانواده‌هايی مانند آووست‌ها و حواصيل‌ها نيز از جمله پرندگانی هستند که با جمعيت قابل توجه و گونه‌های متعدد، در سطح منطقه دیده می‌شوند. پرندگان منطقه مورد بررسی، به طور عمده در گروه پرندگان آبزی و کنار آبزی قرار می‌گيرند.

تالاب گمیشان يكي از مهم‌ترين سايت‌هاي سرشماري زمستانه‌ي پرندگان مهاجر آبزي و كنار آبزي استان است که به شماره ثبت 236505400 در مؤسسه بین‌المللی تالاب‌ها ثبت شده است و متخصصین آن مؤسسه، همه ساله برای سرشماری زمستانه‌ي پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی، بر آن نظارت می‌کنند. تعداد كل آمار جمعيتي پرندگان استخراج شده از سرشماري زمستانه‌ي پرندگان مهاجر آبزي در سال‌هاي اخير در نمودار زیر آمده  است.

در تالاب و حاشیه آن، سه گونه دوزیست (وزغ سبز، قورباغه مردابي و وزغ پابيلچه‌‏اي) و 28 گونه خزنده، شامل لاك‏پشت‌ها (بركه‌اي، خزري، افغاني)، مارمولك (جكوي خزري)، آگاماي برليان و سروزغي، بزمجه خزري و انواع مارها (كورمار دوسر، كورمار سليماني، مارآبي، مار چليپر، آتشي، قمچه مار، مارخالدار، پلنگي، درفشي، گوندمار، تيرمار، تيرمارخراساني، كفچه مار، افعي، گرزه مار) ديده مي‌شوند.

20 گونه ماهي در اين تالاب شناسایی شده‌اند. گونه‌هاي موجود از درياي خزر، گرگان‌رود، استخر پرورش ماهيان و ساير آبزيان بالادست منطقه، به اين اکوسيستم وارد شده‌اند که می‌توان گامبوزيا، ماهي سفيد، كپور معمولي، كلمه، سوف ماهی معمولی، دو گونه شگ ماهي مهاجر، ني ماهي، سه گونه گاوماهي، كفال، شيشه ماهي، سه خاره و نه خاره را نام برد.

گونه‌های در معرض خطر انقراض منطقه، شامل روباه‏ترکمنی، عقاب دريايی دم‌سفيد، بالابان، بحری، شاهين، اردک سرسفید، پلیکان پاخاکستری، فک خزری و تمامی پنج گونه‌ی ماهیان خاویاری (ازون‌برون، قره‌برون، چالباش، شیپ و فیل‌ماهی) است.

مجاورت با منطقه شکار ممنوع تالاب صوفي‌كم و با فاصله‌‌ي از آن، تالاب‌هاي بين‌المللي آلاگل، آلماگل و آجي‌گل، همچنين مجموعه استخرهاي پرورش ميگو و استخرهاي ایستگاه تحقيقاتی شیلات  نيز در نزديكي اين منطقه و ارتباط تنگاتنگ با درياي خزر و مصب گرگان‌رود، زیستگاه مناسبی برای حيات وحش منطقه، به ویژه آبزيان و پرندگان فراهم آورده است و پرندگان آبزي و كنار آبزي در طول روز براي تغذيه و استراحت شبانه، از اين تالاب استفاده مي‌كنند. امنيت، پناه، منابع غذايي و منابع آبي تالاب در حد خوب ارزیابی می‌شود.

این تالاب نیمی از جمعیت جهانی پلیکان پا خاکستری را در زمان مهاجرت، پذیراست. افزون بر آن، محل زادآوري و زيست گونه‌هاي ارزشمند جانوري و محل مناسبي براي لارو انواع ماهيان خاویاری و استخوانی است. حفاظت از تالاب می‌تواند حفظ تنوع زيستي، اكوتوريسم (جذب علاقه‌مندان به پرنده‌شناسي و پرنده‌نگري)، فعاليت‌هاي آموزش و پژوهش علوم زیست‌شناسی را به دنبال داشته باشد.

تالاب گمیشان منطقه مهمی برای استقرار صیادان است، به طوری که از مجموع 20 تعاونی صید استان، 7 تعاونی در این تالاب مستقرند و از اواخر مهر تا اواسط فروردین، به مدت 6 ماه، به صید ماهیان استخوانی دریای خزر می‌پردازند.

از مجموع 5 صیدگاه ماهیان خاویاری استان، سه صیدگاه به نام‌های فریدپاک، ترکمن و خواجه نفس، در داخل یا نزدیک تالاب گمیشان قرار دارد.

در قسمت كوچكي از منطقه نيز طرح مرتع‌داري توسط اداره كل منابع طبيعي استان اجرا شده است. اخيراً با توجه به نياز كشاورزان، كانال‌هايي براي زهكشي در منطقه احداث شده است. از ديگر فعاليت‌هاي انساني، کشاورزی، چراي احشام، احداث مجتمع پرورش ميگو در غرب تالاب، ورود پساب‌های آلوده (آفت‏کش‌ها، زهاب‌‌ها، فلزات سنگين حاصل از كودها و سرب ناشی از فشنگ شكارچيان و تردد قایق‌های موتوری)، صيد و شكار بي‌رويه ماهيان و پرندگان است. 

در حال حاضر، سرمحيط‌‌‌باني گميشان تحت نظارت اداره کل ‌حفاظت محیط‌‌‌‌زیست استان گلستان و پاسگاه مرزبانی نیروی انتظامی مختومقلی و 4 پایگاه حفاظت از منابع آبزیان اداره کل شیلات استان به نام‌های ترکمن، گمیشان، خواجه نفس و نوارمرزی نیز در داخل تالاب یا در حاشیه‌ي آن، حفاظت فیزیکی تالاب را بر‌عهده دارند.

منابع:

• جهانشاهی، مهران و همکاران. (1388). مناطق تحت مدیریت اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان. گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان.

• خیرآبادی، وحید، و خانپور، فاطمه. (1386). گزارش پیشنهاد ارتقای سطح تالاب بین المللی گمیشان به پناهگاه حیات وحش. گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان.

• سند زيست محيطي برنامه پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران- استان گلستان. (1389). گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان .

• قربانلی، مه‌لقا . (1389). پروژه پژوهشی بررسی فلورستیک حاشیه جنوب شرقی دریای خزر، منطقه شکار و تیراندازی ممنوع تالاب بین‌المللی گمیشان. گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان.

• كيابي، بهرام، قائمی، رمضانعلي، و عبدلی، اصغر. (1378). اكوسيستم‌هاي تالابي و رودخانه‌اي استان گلستان. گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان.

• گزارش سالیانه سرشماری زمستانه پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی (1389). گرگان: اداره کل حفاظت ‌محیط‌زیست استان گلستان.

• مهرجو، علیرضا. (1371). مطالعه تنوع و تراکم و پراکنش پرندگان مهاجر در تالاب گمیشان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده. دانشکده منابع طبیعی کرج.

• Van Roomen, Marc. Schelvis. J & Winkel. E. (2008). Waterbird Monitoring in iran2004-2009. Landschap Overijssel.