زیارت

زیارت     

    Ziyārat

روستایی واقع در دهستان استرآباد جنوبی، بخش مرکزی شهرستان گرگان، استان گلستان.

زیارت در 8 کیلومتری جنوب شهر گرگان، در نقطه‌ی ً25 َ42 °36 عرض جغرافیایی و در نقطه‌ی ً38 َ28 °54 طول جغرافیایی و با ارتفاع 856 متر از سطح دریا قرار دارد.[1]

روستای زیارت با آب و هوای نیمه کوهستانی در میان کوه‌های البرز میانی قرار دارد و همواره ییلاق اهالی استرآباد در فصل گرم سال بود. این روستا از شمال به جنگل ناهارخوران، جنوب به کوه‌‌های تلمبار، شرق به کوه زبله و غرب به کوه‌های سروان سر منتهی می‌گردد.

نام روستا به وجود امام‌زاده عبدالله از نواده‌گان امام موسی کاظم (ع) و امام‌زاده صالح باز می‌گردد. در برخی از منابع و اسناد تاریخی از این روستا به عنوان «خواسرود دارالمومنین استراباد»[2] نام برده می‌شود. در وقف‌نامه خواجه مظفر بتکچی با نام «قریه خواسته‌رود»[3] آمده است. در واقع می‌توان گفت، آنچه سبب شد تا دامداران کوچ روی فعال در رشته کوه‌های البرز، آرام آرام در این منطقه اسکان پیدا کنند وجود رودخانه خاصه رود با نام‌های، خواسرود، خواسه‌رود، خاسه‌رود، خسرورود و خواسته‌رود چشمه‌های آب سرد و گرم، مراتع و مکان مذهبی بود که به مرور خاصه‌رود، زیارت خاصه‌رود و امروز زیارت نامیده شود.

وجود محوطه‌هایی چون «پشت لَم زیارت» متعلق به دوره هزاره اول پیش از میلاد و دوره تاریخی، همچنین محوطه شهر بُت متعلق به دوره تاریخی و اسلامی واقع در جنوب زیارت و آثار یافت شده در آن از جمله «گنجینه زیارت» نشانگر قدمت زندگی در آن است. هر دو این محوطه به دلیل اهمیت تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، علاوه بر اینها وجود سنگ قبرها و بررسی‌ها به عمل آمده بر روی قبرستان روستای زیارت که با شماره 11283 در سال 1383 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید، نشانگر پیشینه زندگی در روستای زیارت است.

قدیمی‌ترین سنگ قبرها روستای زیارت، متعلق به عصر تیموری و مربوط به سال 800ق است که یکی از قدیمی‌ترین سنگ مزارها منطقه گرگان هم محسوب می‌شود.[4] علاوه بر این، سنگ قبرهایی از دوره صفوی و قاجار در قبرستان زیارت باقی‌مانده است که برخی از آنها در موزه باستان‌شناسی و سنگ قبر گرگان نگهداری می‌شود. قدمت روستای زیارت سبب شد تا بافت تاریخی آن در سال 1385 با شماره 16710 در فهرست آثار ملی به ثبت برسد.

وجود بقعه امام‌زاده عبدالله باعث گردید تا فرامین متعددی از طرف سلاطین و حکمرانان وقت برای خدمت‌گذاران آن صادر گردد. چنانچه در فرمانی متعلق به شاه سلیمان اول (صفی دوم) به سال 1105-1077 اولاد درویش حسین و اولاد درویش الله داد، خدمه امام‌زاده عبدالله از جمع تکالیف دیوانی معاف و نیم سنگ آب وقفی به آنها واگذار گردید.[5] این معافیت با صدور حکم شاه سلطان حسین در سال 1116ق برای اولاد درویش و درویش الله تکرار شد.

علاوه بر این در عصر قاجار، احکامی در مالکیت آب، معافیت از جمیع عوارض دیوانی و توسط محمدحسن بن فتحعلی خان و... توسط فتحعلی شاه قاجار و دیگر حکمرانان قاجار صادر شد.[6]

روستای زیارت در عصر قاجار جزو بلوک و «استراباد رستاق»[7] بود. این روستا «ملکش خالصه و تیول عبدالصمد خان»[8] بود.

ماموران و گزارش نویسانی که در عصر قاجار به استراباد سفر کردند، اطلاعاتی درباره این روستا به ما می‌دهند. کلنل لوات که در سال 1298 و 1299ش از طریق شاهکوه و زیارت به استرآباد آمد از «شهر بت و بعضی خرابه‌های» آن دیدن کرد و درباره آن نوشت: «در ایام قدیم در زمان آتش‌پرست‌ها در این محل شهری بوده است موسوم به شهر بت. اکنون به واسطه کثرت استعمال این لفظ تغییر یافته و شربت شده است.» او همچنین از وجود فرامین متعدد سلاطین از جمله سلاطین صفوی یاد می‌کند.[9] رابینو هم تحت عنوان «زیارت خواسته رود که عموماً زیارت خاسه‌رود نامیده می‌شود»[10] از آن یاد می‌کند.

مکنزی از این روستا تحت عنوان «زیارت خاصه‌رود (ییلاق قنسولگری روس) واقع در بلوک استراباد رستاق یاد می‌کند.[11] در سفرنامه میرزا ابراهیم[12] و ملگونف هم از این روستا با نام «زیارت خاصه‌رود» یاد می‌شود.[13]

قدیمی‌ترین آمار جمعیتی روستای زیارت متعلق به سال 1276ق است که در آن قریه زیارت، دارای 65 خانوار با 290 نفر جمعیت است که از این تعداد «مرد زن دار 65 نفر، زن شوهردار 65 نفر، مرد بی زن 23 نفر، زن بی شوهر 14 نفر، پسر صغر 46 نفر، دختر کبر 34 نفر، دختر صغر 43 نفر»[14] بودند در سال 1297ق جمعیت زیارت 236 نفر اعلام شد.[15]

جمعیت روستای زیارت در فاصله سال‌های 1335 تا 1395 به شرح ذیل بود.[16]

اهالی زیارت مسلمان و شیعه مذهب هستند که زبان فارسی را به گویش تبری تکلم می‌کنند. خانواده‌های ساکن در زیارت بیشتر دارای نام خانوادگی، علاءالدین، عسگری زیارتی، بادلی، شاهکوه‌محلی، محمدرضایی، محمدرضاپور، میقانی، آقابابایی، زیارتی، ذبیحی، سلیمانی و.... هستند. اهالی زیارت به علت شرایط جغرافیائی به دامداری به خصوص گاو در داخل و خارج از روستا اشتغال داشتند، فقط بخش کوچکی در کنار دامداری، به کشاورزی هم می‌پرداختند و بیشتر مشغول کشت صیفی‌جات و حبوبات بودند. آنها حدود 40 هکتار زمین با نام‌های خربنه، شربت، ادریم... داشته و دارند که با آب چشمه آبیاری می‌کردند.[17] محصولات لبنی از جمله پنیر و سبزی زیارت در بازار گرگان بسیار معروف است.

شیوه خانه‌سازی در گذشته «کاملاً هماهنگ با محیط و توپوگرافی طبیعی زمین بوده و ]خانه‌ها[ معمولاً به صورت دو طبقه خلق شده‌اند. پوشش‌های چوبی، شموش بافی‌های اطراف، کاهگل و اندود گل کبود که دسترسی به همگی آنها در منطقه سهل می‌نماید، از اصلی‌ترین مصالح به کار گرفته شده. در ساختار ساختمان‌های روستا می‌باشد. معماری برون‌گرا و وجود حیاط‌های مشترک و پیوستگی آن با معابر همجوار و ساختار پلکانی روستا از دیگر نکات جالب و دیدنی زیارت از منظر معماری می‌باشد.»[18]

بافت قدیمی و ترکیب جمعیتی روستای زیارت به علت هجوم جمعیت شهرنشین و ساخت و سازهای بی‌رویه، بدون رعایت بافت سنتی و کاملاً به هم خورده است!

در دوره رضاشاه با هدف رعایت بهداشت آب رودخانه زیارت که آب شرب ساکنان گرگان را تأمین می‌کرد، تلاش‌هایی برای انتقال این روستا به پایین دست انجام شد که با سقوط حکومت رضاشاه در شهریور 1320 ناموفق باقی ماند.

روستای زیارت دارای یک باب مسجد و یک باب دبستان ابتدائی و دبیرستان متوسطه اول و خانه بهداشت است تعداد 14 نفر از اهالی زیارت در جنگ (ایران-عراق) به شهادت رسیدند. امروزه روستای زیارت یکی از روستاهای گردشگری استان گلستان است. وجود چشمه‌های آب‌ گرم، آبشارها، امام‌زاده، معماری سنتی و آب و هوای مناسب این روستا را به مقصد گردشگری مبدل کرده است. اهالی زیارت اعم از مردان و زنان دارای لباس سنتی ویژه هستند و صنایع دستی و جاجیم آنها معروف است. زیارت از جمله روستاهای دارای صنایع دستی و محصولات بافتنی از جمله چوغا، پاتو، چمتا و .... است. جاجیم و گلیم‌بافی هم در این روستا مرسوم و کِرگاه هایی هم‌چنان هر چند اندک در آن توسط زنان فعال هستند. در سال 1396 فن و مهارت شموشه‌بافی زیارت با شماره 1557 در میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

معروف‌ترین چهره روستای زیارت «مسیح ذبیحی»(56-1308) (ن.ک ذبیحی، مسیح) است که از او به عنوان «پدر تاریخ سرزمین گرگان» یاد می‌گردد.

آثار سنتی، محوطه تاریخی، خانه‌ها و... روستای زیارت که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. به شرح زیر است:

منابع:

• دهیاری روستای زیارت.
• ذبیحی، مسیح. (1363) گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
• ذبیحی، مسیح. (1386) استراباد‌نامه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• رابینو. یاسنت لوئی (1383) مازندران و استراباد. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
• زیارت‌نامه. (1385) نشریه شورا و دهیاری روستای زیارت.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‏های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی در: https://gndb.ncc.gov.ir
•  ستوده، منوچهر. (1377) از آستارا تا استارباد ج6 تهران. انتشارات انجمن آثار و مفاخر ایران
• قورخانچی، محمدعلی.(نخبه سیفه)1360. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران. مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی در:https://www.amar.org.ir
• معطوفی، اسدالله. (1387) سنگ‌مزارها و کتیبه‌های تاریخی گرگان و استراباد. تهران: انتشارات حروفیه.
• مکنزی، چارلز فرانسیس. (1359). سفرنامه شمال. تهران: نشر گستره.
• ملگونف، (1364). سفرنامه ملگونف به نواحی جنوبی دریای خزر. تصحیح، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری. تهران: انتشارات دادجو.
• میرزا ابراهیم، (1355). سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان. به کوشش مسعود گلزاری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.