حسن بن احمد استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000 – 717هـ.ق.
بر اساس منابع موجود، «ابوعلي حسن بن احمد استرآبادي» از دانشمندان، ادبا و لغت‌شناسان قرن هشتم هـ. ق. شمرده شده است. اما شرح‌حال و آثاري که براي او بيان کرده‌اند، با منابع و اطلاعات ديگر تطابق ندارد.
ظاهراً نخستين منبع که از او ياد کرده، «حموي» در «معجم الادبا» است. سپس «صفدي» در «الوافي بالوفيات» و «سيوطي» در «بغية الوعاة» همان مطلب را تکرار کرده است.
نخستين تعارض در اينجا، سبقت زماني «حموي» بر «حسن بن احمد استرآبادي» است؛ زيرا «ابوعبدالله ياقوت حموي»، سال 626 يا 628هـ.ق. فوت کرده است. در حالي که بنابر نقل منابع متاخر، حسن بن احمد استرآبادي در سال 717هـ.ق. درگذشته است. چگونه کسي که حدود 80 سال پيش‌تر از حسن بن احمد استرآبادي ميزيسته است، مي‌تواند درباره‌ي او زندگينامه بنويسد؟
عبارت موجود در معجم الادبا چنين است:
«الحسن بن احمد الاستراباذي، ابوعلي النحوي اللغوي الاديب الفاضل، حسنة «طبرستان» و اوحد ذلک الزمان، و له من التصانيف: کتاب شرح الفصيح و کتاب شرح الحماسة»
همانطور که مي‌بينيم، «حموي» تاريخ و زمان حيات وي را ننوشته است. اما از عبارت «اوحد ذلک الزمان» احتمال معاصر بودن وي دور از ذهن نيست.
بنا براين حداقل بايد گفت که از دانشمندان قرن هفتم هـ. ق. است. اما نويسندگان متاخر وفاتش را 717هـ.ق. دانسته‌اند.
تعارض دوم در آثار و تاليفات اوست. توضيح اينکه:
برکتاب «الفصيح في اللغة» «احمد بن يحيي ثعلبي کوفي» متوفاي 291هـ.ق.، لغت‌شناسان زيادي شرح نگاشته‌اند. از جمله «ابوعلي احمد بن محمد بن حسن مرزوقي اصفهاني» متوفاي 421هـ.ق. شرح نوشته که نسخه‌هاي خطي آن در کتابخانه‌ها، موجود است. اما از ابوعلي حسن بن احمد استرآبادي هيچ نسخه‌ي خطي گزارش نشده است.
اين داستان دقيقاً در مورد «شرح الحماسة» نيز تکرار شده است. کتاب «الحماسه» «ابوتمام حبيب بن اوس طايي» متوفاي 231هـ.ق.، توسط بسياري شرح شده است. يکي از اين شرح‌ها، شرح ابوعلي احمد بن محمد بن حسن مرزوقي اصفهاني است. نسخه‌هاي اين شرح نيز در کتابخانه‌ها موجود است. ولي هيچ نسخه‌ي خطي شرح بر حماسه از ابوعلي حسن بن احمد گزارش نشده است.
با توجه به شباهت کنيه و نام پدر ميان آن دو نويسنده، اين احتمال وجود دارد که گفته شود، اطلاعات آن دو نفر درهم شده و به اشتباه در «معجم الادبا» و ساير منابع آمده است.
احتمال دوم اين است که گفته شود ابوعلي حسن بن احمد استرآبادي دو شرح ياد شده‌ي فوق را داشت، ليکن در توفان حوادث از بين رفته و يا در کتابخانه‌هاي شخصي وجود دارد. ليکن شناسايي و معرفي نگرديده است.
آثار:
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
نسخه‌هاي خطي:
هيچ نسخه‌ي خطي به دست نيامد.
نسخه‌هاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
بغية الوعاة 1/218؛ کشف الظنون 2/1273؛ معجم الادباء 8/5؛ معجم المولفين 1/533؛ الموسوعة الميسرة في تراجم ائمة التفسير و الاقراء و النحوي و اللغة 1/649؛ الوافي بالوفيات 11/383.