حسین بن حسن جرجانی

اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)

حسين بن حسن جرجاني

(ابوالمحاسن گازر)/قرن 8 يا 9هـ.ق.

«شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني» از بزرگان علماي «شيعه»، محدث و مفسر، معاصر «علامه حلي»، در عين جلالت و عظمت و باوجود شهرت در روزگار خودش، گمنام مانده است.

نخستين کسي که در چند سطر و به اختصار از او ياد کرده است، مرحوم «افندي» در «رياض العلما» است. او ابوالمحاسن را عالمي فاضل، محدثي قابل اعتماد و مفسري مشهور توصيف کرده است. اما هيچ اطلاعي از تولد، زادگاه، تحصيلات، استادان و تاريخ مرگ او در اختيار قرارد نداده است.

دست نويسندگان منابع متاخر نيز از کشف حقيقت ناتوان بوده و حتي نتوانستند زمان حيات او را به درستي آشکار کنند.

مرحوم «آقابزرگ» تنها پژوهشگري است که پس از «افندي»، درباره‌ي ابوالمحاسن جرجاني مطالب بيشتري ارايه داده است.

به گفته‌ي او در «الذريعه»، زمان زندگاني ابوالمحاسن سده 10هـ.ق. است؛ زيرا وي بر اساس تاريخ کتابت يکي از نسخه‌هاي تفسير جرجاني (سال 972هـ.ق.)، معتقد است که ابوالمحاسن در قرن نهم يا دهم مي‌زيست.

هم‌چنين در يکي از نسخه‌ها، نام ابوالمحاسن، «حسين بن علي جرجاني» ثبت شده است.

نکته‌ي ديگر در خصوص ابوالمحاسن، عنوان گازر (رخت‌شو) بر تفسير جلاء الاذهان است؛ زيرا بسياري مانند: «محدث ارموي»، او را همان «سيد گازر» دانسته و نسخه‌هايي که عنوان «تفسير گازر» دارد، به نام وي جمع‌آوري کرده است.

اما «ابن‌‌يوسف» معتقد است که ابوالمحاسن نتوانسته است تفسيرش را به پايان برد و سيد گازر آن را به پايان برده است. از اين رو به هر دو نام شهرت يافته است.

مطلب مهم ديگر اينکه برخلاف نظر مرحوم «آقابزرگ»، نسخه‌هايي از تفسير جلاء الاذهان وجود دارد که کتابت آن  سال‌هاي 888-890هـ.ق. است.

محدث ارموي نيز نسخه‌اي مربوط به سده 8هـ.ق. را مي‌شناخته است. بر اساس چنين نسخه‌هايي احتمال حيات وي در سده 8 و 9 درست به‌نظر مي‌رسد. خصوصا که مرحوم «افندي» در «رياض» از شخصي به نام ابوالمحاسن جرجاني سخن گفته است که کتابي به نام «تکملة السعادات في کيفية العبادات المسنونات»، تاليف در 702هـ.ق. دارد.

البته «آقابزرگ» از اين کتاب ياد کرده و آن را به نام «ابوالمحاسن علي جرجاني» ثبت کرده است.

براي کشف رابطه‌ي ميان «ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني»، «ابوالمحاسن جرجاني»، «ابوالمحاسن علي جرجاني» و «ابوالمحاسن حسين بن علي جرجاني»، نياز به ديدن نسخه‌هايي از آثار آنان و دسترسي به منابع مستند بيشتر است.

از آنجا که در حال حاضر چنين امکاني براي  نگارنده فراهم نبود، اين اقدام را به فرصت و امکانات ديگر موکول مي‌نمايد.

آثار:

جلاء الاذهان في تفسير القرآن (تفسير گازر)

همان طور که در شرح احوال ابوالمحاسن توضيح داده شد، تفسير جلاء الاذهان، از تفاسير قرن هشتم يا نهم است.

تفسير شامل کل قرآن و به فارسي روان است. نام ديگر آن تفسير گازر است. بنا بر اين، نسخه‌هاي آن دو، ذيل يک عنوان معرفي مي‌گردد.

مؤلف بنا داشت قرآن كريم را موافق اخبار اماميه تفسير نمايد. اونصف قرآن را ( تا آخر سوره كهف ) به تفصيل شرح نموده و به اشعار عربي و فارسي، گاهي تمثل جسته است. ولي نصف دوم را مانند نصف نخستين تفسير نكرده و پس از نقل قسمتي از آيات، نخست به ترجمه‌ي فارسي آنها مبادرت نموده و از آن پس به تفسير آنها پرداخته است. در حالي که اين رويه را در نصف پيشين نداشته است.

نسخه‎هاي خطي:

3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان قدس رضوي (ع)»  به شماره 78 در 714 برگ، کتابت سال 972هـ.ق.، شماره 79 در 517 برگ، کتابت سال 1010هـ.ق. و شماره 80 در 288 برگ، کتابت سال 1011هـ.ق. موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستان حضرت احمد بن موسي (ع) (شاهچراغ) شيراز» به شماره 3 در 661 صفحه، کتابت سال 1027هـ.ق. و شماره 3 مکرر در 647 صفحه، کتابت سال 1028هـ.ق. موجود است.

7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 7658 در 391 برگ، کتابت سده 9هـ.ق.، شماره 9596 در 176 برگ، کتابت سده 10هـ.ق.، شماره 10104  در 424 برگ، کتابت سال 1069هـ.ق.، شماره 9164 در 278 برگ، شايد کتابت سده 11هـ.ق..، شماره 11209 در 380 برگ، کتابت سال 1091هـ.ق.، شماره 12866 در 402 برگ، کتابت سال 969هـ.ق. و شماره 2/11194 در 37 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. که در حواشي تصحيح شده  و دست خط مرحوم آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره) در صفحه نخست آن موجود است.

3 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آيت‌الله العظمي گلپايگاني (ره)» به شماره 430 کتابت سال 1070هـ.ق.، در 11 جلد از سوره ملک تا پايان قرآن، شماره 464 که يادداشت مورخ 1039هـ.ق. در برگ نخست دارد، ايضا در 11 جلد از سوره ا نعام تا کهف و شماره 673 کتابت سده 11هـ.ق. در 11 جلد از سوره مريم تا محمد موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب قاهره» به شماره 8 در 430 برگ، کتابت سال 944هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده‎ي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران» به شماره 2 در 390 برگ، کتابت سال 990هـ.ق. موجود است.

5 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده‎ي الاهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد» به شماره 401 در 633 برگ، کتابت سال 1069هـ.ق.، شماره 1170 بدون تاريخ کتابت و اوراق رطوبت ديده، شماره 913 در 395 برگ، کتابت سال 1095هـ.ق.، شماره 916 در 360 برگ، با عنوان «تفسير گازر»  و شماره 1921 در 408 برگ، کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشكده‎ي حقوق و علوم سياسي تهران» به شماره 6 در 203 برگ، کتابت سال 1080هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي معارف (دارالفنون)» به شماره 1192 در 443 برگ، موجود است.

7 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 59، شماره 923 در 605 برگ، کتابت سال 1054هـ.ق.، از آغاز سوره بني‌اسرائيل تا پايان سوره ناس، شماره 924 در 406 برگ، کتابت سال 1026هـ.ق.، از آغاز قرآن تا پايان سوره کهف، شماره 26 در 493 برگ، کتابت سال 1026هـ.ق. آغاز افتادگي دارد، از آغاز تا پايان سوره کهف، شماره 2536 در 288 برگ، شماره 1452 در 200 برگ و شماره 1566  موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي نمازي خوي» به شماره 163، کتابت سال 1076هـ.ق. و شماره 164 از آغاز سوره مريم تا پايان قرآن موجود است.

8 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مجلس شوراي اسلامي» به شماره 1296 در 238 برگ، کتابت سال 846هـ.ق.، آغاز افتاده، شماره 2918 در 332 برگ، شماره 363 در 882 صفحه، کتابت سال 1069هـ.ق.، شماره 4721 در 414 برگ، کتابت سال 1020هـ.ق.، از سوره کهيعص (مريم) تا پايان سوره تعويذ (ناس)، شماره 12124 در 412 برگ، کتابت سال 990هـ.ق.، شماره 12053 در 232 برگ، کتابت سال 984هـ.ق.، شماره 12026 در 299 برگ و شماره 12016  در 249 برگ موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي سليمان خان مشهد» به شماره 8 کتابت سده 10 يا 11هـ.ق. و شماره 13، کتابت سال 1059هـ.ق. صفحات نخستين موريانه خورده موجود است.

6 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي عالي شهيد مطهري (سپهسالار)» به شماره 2036 در 473 صفحه، کتابت سال 1038هـ.ق.، ورق اول پاره، شماره 1938 در 346 صفحه، کتابت سال 1093هـ.ق.، ورق اول نونويس و چند ورق ابتدا و انتها وصالي، شماره 5176 در 632 برگ، کتابت سده 11هـ.ق.، سوره کوثر تا پايان افتاده است، شماره 3صدر، در 459 برگ، کتابت سال 1012هـ.ق.، از آغاز تا سوره کهف، شماره 1938 در 246 برگ، برگ نخست نونويس و وصالي و شماره 2036 در 474 برگ، ورق اول داراي پارگي، موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي رشت» به شماره 5/24، کتابت سال 1273هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مسجد اعظم» «قم» به شماره 3746، کتابت سده 11هـ.ق.، اول و آخر ناقص، از سوره اعراف تا بني‌اسرائيل (اسري) موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي جمهوري اسلامي ايران» به شماره 1256/ف در 444 برگ، کتابت سده شايد 12هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ملي ملک» «تهران» به شماره 0208 در 307 برگ، کتابت سال 1077هـ.ق. کناره وصالي شده، موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي آستانه مقدسه حضرت معصومه» سلام الله عليها به شماره 2: 2-6432 در 549 برگ، کتابت سال 992هـ، و شماره 2: 56-6424، کتابت سال 1003هـ.ق. و شايد يک نسخه‌ي ديگر که شماره آن به دست نيامد، در آن کتابخانه موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي ولي‌الدين افندي» در «استانبول» به شماره 215 و 216 شامل 2 جلد، جلد اول در 421 برگ و جلد دوم 321 برگ موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه مدرسه‌ي صدر اصفهان» به شماره 905 در 237 برگ، کتابت سال 1071هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي صدر تهران» به شماره 4 در 459 برگ، کتابت سال 1012هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي محمدتقي بهار» در «تهران» به شماره 160 کتابت سال 984هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي الزهرا (س)» در «اصفهان» به شماره 1 در 767 برگ، کتابت سال 1030هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فتح‌علي بيت» در «دامغان» به شماره 44 در 467 برگ، کتابت سال 1022ـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي عمومي پاريس» به شماره 9/4 کتابت سده 11هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي علي‌اصغر مهدوي» در «تهران» به شماره 122 کتابت سال 1012هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي مولوي» در «مشهد» به شماره 401 در 642 برگ، کتابت سال 1062هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي دکتر علي شريعتي» در «تهران» به شماره 38 در 439 برگ، کتابت سال 1285هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشگاه لس‌آنجلس» به شماره 244 M در چند مجلد و هر جلد با صفحات مشخص موجود است.

2 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي قريب گرکاني» در «تهران» به شماره 113 کتابت سده 11هـ.ق. و شماره 118 کتابت سده 11 و 12هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مدرسه‌ي امام صادق (ع) چالوس» به شماره 140 در 220 برگ، کتابت سال 987هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي علامه طباطبايي دانشگاه شيراز» کتابت سال 1088هـ.ق. موجود است.

1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي ثقة‌الاسلام تبريزي» در «تبريز» موجود است.

چند نسخه‌ نيز مرحوم «افندي» گزارش داده است. ايشان شماره نسخه را به دليل اينکه در آن زمان مرسوم نبوده نداده است. ولي تصريح کرده است که 1 نسخه‌ در «استرآباد»، 1 نسخه در «رشت» و 1 نسخه در «آمل» ديده است.

نسخه‎هاي چاپي:

نخستين بار «محدث ارموي» اين تفسير را در 10-11 جلد، سال‌هاي 1337 تا 1341 در قطع وزيري در «تهران» منتشر کرد.

منابع:

ادبيات فارسي بر مبناي استوري 1/266؛ اثر آفرينان 1/189؛ اعيان الشيعة 5/472؛ تاريخ نظم و نثر در ايران 1/272، 779؛ تفسير گازر، مقدمه؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي 6/206-207؛ دايرةالمعارف تشيع 4/215؛ دانشنامه جهان اسلام 7/712؛ دانشنامه قرآن 1/839؛ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهي 1/691-692؛ دين‌نامه‌هاي ايران 146-147؛ الذريعة 4/270-271، 309، 414-415 و 5/123 و 12/11-12 و 17/159 و 22/51، 111؛ روضات الجنات 3/407؛ رياض العلماء 2/85-86 و 5/509 و 7/51؛ ريحانة الادب 1/400؛ شناخت نامه تفاسير 161؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 4/43، 61-62؛ طبقات مفسران شيعه 2/226، 388 و 5/317؛ فرزانگان مازندران 1/311؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ايران 168؛ فهرست کتاب‌هاي چاپي فارسي 2/1566؛ کتاب‌شناسي قرآن و علوم قرآني 208؛ کتابنامه بزرگ قرآن کريم 6/224 و 9/3910؛ کتاب‌هاي فارسي شده‌ي چاپي2/725؛ لغت‌نامه‌ي‌ دهخدا (ذيل حسين) 648؛ مشاهير دانشمندان اسلام 3/136؛ معجم مولفي الشيعة 115؛ مولفين کتب چاپي فارسي و عربي 2/725؛ هزار سال تفسير فارسي.