حسین بن حسن جرجانی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
قرن 5 هـ.ق.
فقيه، محدث و قاضي مشهور سده‌ي پنجم، «ابوعبدالله حسين بن حسن بن محمد بن حليم جرجاني»، دانشمندي است که با وجود شهرت، گمنام مانده و از شرح زندگاني او اندک اطلاعي در دست است.
همين مقدار از او مي‌دانيم که حدود سال 338هـ.ق. در «جرجان» قدم به عرصه‌ي هستي نهاد و هم در آنجا بزرگ شد. آنگاه به ماوراءالنهر سفر کرد و در بخارا نزد «علي ابوبکر قفال» و «ابوبکر اودني» فقه «شافعي» را خواند.
چون به مقام بلند علمي دست يافت، بر مسند قضاوت نشست و سال‌ها داوري کرد. مدتي نيز در «نيشابور» به سر برد و از بزرگان دين حديث شنيد و براي ديگران حديث گفت.
ابوعبدالله جرجاني از «خلف بن محمد خيام»، «محمد بن احمد بن خنب دهقان» و «بکر بن محمد دخمسيني» روايت نقل مي‌کند.
«ابوعبدالله حاکم»، «عبدالرحيم بن احمد بخاري» و چند تن ديگر از وي روايت نقل مي‌کنند.
مرگ وي در بخارا و به احتمال زياد به سال 403هـ.ق. اتفاق افتاد.
آنچه مسئله را مشکل مي‌نمايد، مشابهت شخص ديگري است که «آقابزرگ» در «طبقات» معرفي مي‌کند.
به‌نظر «آقابزرگ»، «ابوعبدالله حسين بن حسن بن زيد بن محمد حسني حسيني قصبي جرجاني»، از راويان «شيعه» مذهب است و از «شريف ابوالحسين طاهر بن محمد جعفري»، شاگرد «احمد بن عياش جوهري» (صاحب مقتضب) روايت نقل مي‌کند.
ديگر مشايخ حديثي وي عبارت‌اند از: پدرش «حسن» از جدش «زيد» از «ابوطيب حسن بن احمد» و هم‌چنين «شريف ابومحمد حسن بن احمد بن قاسم علوي محمدي».
براساس اين گزارش، «ابوجعفر محمد بن حسن بن محمد همداني»، «شمس الاسلام حسن بن حسين» معروف به «حسکا»، جد «منتجب‌الدين بن بابويه» و «ابوطالب محمد بن حسين شيخ امين الاسلام طبرسي» از وي روايت مي‌کنند.
خلاصه اينکه «آقابزرگ» وي را «شيعه» و از معاصران «شيخ طوسي» و «نجاشي» معرفي مي‌کند.
آيا به راستي در قرن پنجم هـ. ق. دو تن حسين بن حسن جرجاني وجود داشت که يکي بر مذهب «شافعي» و ديگري بر مذهب «جعفري» تحصيل کرده و زيستند؟
هرچه هست، به دليل کلي‌گويي منابع تاريخي و شرح‌حال‌نگاري، نمي‌توان به قطع اظهار نظر کرد. خصوصاً که «آقابزرگ» منابع اطلاعاتي خود را بيان نکرده است. و آنچه درباره‌ي حسين بن حسن «شافعي» گفته شده است، اختلافي است.
به عنوان مثال در برخي منابع او را ابوعبدالله حسين بن حسن بن علي بن محمد بن حليم، معروف به حليمي جرجاني ناميده‌اند.
قطعاً «آقابزرگ» در معرفي حسين بن حسن بن زيد، به کتاب «رياض العلما»ي «افندي» نظر داشته است؛ زيرا وي مي‌نويسد:
«السيد الزاهد ابوعبدالله الحسين بن الحسن بن زيد بن محمد الحسيني الجرجاني القصبي کان من مشايخ الشيخ ابي‌محمد الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين ابن علي بن الحسين بن موسي بن بابويه القمي و يروي عن ابيه الحسن عن جده زيد عن ابي‌الطيب الحسن بن احمد السبيعي کذا يظهر من بشارة المصطفي...»
اما ظاهراً پيش از «افندي»، «نجم‌الدين ابوالحسن علي بن ابوالغنائم محمد» در اثر خود «المجدي في الانساب»، ضمن شمردن اعقاب علي بن زين العابدين، از او نام برده و مي‌نويسد:
«و منهم ابوعبدالله الفقيه الجرجاني ابن الحسن بن زيد بن محمد بن علي بن محمد بن علي بن علي بن الافطس.»
شايد با توجه به اين تفاوت‌ها، در «طبقات الفقها»، آن دو حسين را دو شخصيت جداگانه بررسي کرده و شرح‌حال هر کدام را جداگانه نوشته‌اند.
آثار:
در معرفي آثار ابوعبدالله حسين بن حسن جرجاني نيز اختلاف نظر وجود دارد.
باوجود اينکه از وي به «صاحب تصانيف حسان» و «له مصنفات نفيسة» ياد کرده‌اند، فقط يک اثر با عنوان «منهاج‌الدين في شعب الايمان» بر شمرده‌اند.
اين در حالي است که در کتاب «موسوعة اعلام الادبا»، «المنهاج في‌الدين» را جداگانه و «شعب الايمان» را نيز جداگانه معرفي کرده است.
المنهاج في‌الدين را کتاب جليلي در سه مجلد شامل: مسائل فقهيه، احکام کثيره، مباحث اصول دين و احوال قيامت، توصيف کرده‌اند.
نسخههاي خطي:
2 نسخه‌ي خطي عکسي در «کتابخانه‌ي احمد الثالث در توب‌قاپوسراي استانبول» به شماره 930 در 275 برگ، کتابت سال 739هـ.ق. و شماره 500 در 177 برگ، کتابت سال 746هـ.ق. موجود است.
هم‌چنين 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي وقفي در حلب»، ايضاً 1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دارالکتب القومية قاهره» (به طور مختصر) موجود است.
نسخههاي چاپي:
اين اثر با تحقيق «حليمي محمد فوده»، در سال 1399هـ.ق.، و توسط انتشارات دارالفکر بيروت، در سه جلد وزيري منتشر گرديده است.
منابع:
الاعلام 2/106، 235؛ اعيان الشيعة 5/478؛ الانساب سمعاني 2/250 و 4/198؛ البداية و النهاية 11/289، 373؛ تاريخ الاسلام (حوادث سنة 401-420) 28/79-80؛ تاريخ الخلفاء 216؛ تاريخ جرجان للسهمي 198-199؛ تذکرة الحفاظ 3/1030؛ تهذيب تاريخ دمشق 4/293؛ الرسالة المستطرفة 58؛ رياض العلماء 2/88؛ سير اعلام النبلاء 17231-234؛ طبقات اعلام الشيعة (الثقات العيون) 2/62؛ طبقات الحفاظ 407-408؛ طبقات الشافعية الکبري للسبکي 4/333-343؛ طبقات الشافعية لابن قاضي شهبة 1/178، 182-183؛ طبقات الشافعية لابن هداية الله 120؛ طبقات الشافعية للاسنوي 1/194، 404-405؛ طبقات الشافعية للعبادي 105؛ العبر في خبر من غبر 2/250 و 3/48؛ کشف الظنون 2/1047؛ اللباب 1/382؛ المجدي 213؛ مختصر تاريخ دمشق 7/96؛ مداخل المولفين و الاعلام العرب حتي عام 1215ق.1/406؛ مرآة الجنان 53 و 3/5؛ مسالک الابصار في ممالک الامصار 6/247؛ المشتبه في الرجال 1/244؛ معجم المولفين 4/3؛ المعين في طبقات المحدثين 120؛ المنتظم في تاريخ الامم و الملوک 15/94؛ المنهاج في شعب الايمان، مقدمه 7-19؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمين 7/182؛ موسوعة طبقات الفقهاء 5/103-104؛ الوافي بالوفيات 12/351؛ وفيات الاعيان 2/137-138؛ هدية العارفين 1/308.