محمد استرآبادی
اثر آفرينان استرآباد و جرجان (استان گلستان)
000-بعد 905هـ.ق.
«شمس‌الدين محمد استرآبادي» که گويا تا سال 905هـ.ق. زنده بود، از علما، حکما و متکلمين «استرآباد» در اوايل قرن دهم هـ. ق. بود.
از شرح زندگاني و آثار شمس‌الدين محمد استرآبادي آگاهي اندکي در دست است. شايد نخستين کسي که از او گزارشي در اختيار قرار داده است، به گفته‌ي مرحوم «آقابزرگ»، صاحب «مجالس المومنين» است. وي از «حاشيه‌ي» استرآبادي بر «شرح جديد تجريد» که به نام «سلطان محسن مشعشعي» نگاشته است، خبر مي‌دهد.
«آقابزرگ» ملا شمس‌الدين محمد استرآبادي را معاصر «مير صدرالدين دشتکي» متوفاي 903هـ.ق. و مولي «جلال‌الدين دواني» متوفاي 908هـ.ق. معرفي کرده است.
اين مقدار از اطلاعات، هويت ملا شمس‌الدين محمد استرآبادي را مشخص نمي‌کند و زواياي زندگاني او همچنان در پرده‌ي ابهام باقي مي‌ماند.
آنچه در تفحص از شمس‌الدين محمد استرآبادي در قرن نهم و دهم به دست آمد، نشان مي‌دهد که دو تن در قرن نهم هجري و دو تن در قرن دهم هجري به نام محمد و ملقب به شمس‌الدين وجود داشته است.
اما آگاهي ما از همه‌ي آنها مطابق اطلاعات اندک منابع تاريخي و شرح‌حال‌نگاري، بسيار کم است. گذشته از آن، هيچ‌کدام با شرايط اين نويسنده که در حال نگارش شرح‌حال آن هستيم، تطابق ندارد. از اين‌رو به همين مقدار کفايت کرده و تحقيق بيشتر را موکول به يافتن منابع بيشتر مي‌نماييم.
آثار:
1. حاشية علي الشرح الجديد للتجريد
آن گونه که «آقابزرگ» از «قاضي» در «مجالس المومنين» نقل مي‌نمايد، وي در شرح‌حال «سلطان محسن مشعشعي»، مي‌نويسد: ملا شمس‌الدين محمد استرآبادي حاشيه‌اي بر شرح جديد قوشچي، به نام «سلطان محسن مشعشي» نوشته و در آن بر حاشيه‌ي قديم اعتراضاتي کرده است.
اين عبارت حکايت از آن دارد که وي علاوه بر نوشتن حاشيه بر «شرح جديد قوشچي»، مطالب «شرح قديم» را نيز مورد انتقاد قرار داده و آنها را در برخي موارد رد کرده است.
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي (ره)» به شماره 868 در 89 برگ موجود است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
2. رسالة في تحقيق کلمة التوحيد
اين رساله نتيجه‌ي تحقيقات ملا شمس‌الدين محمد استرآبادي در کلمه توحيد و لااله الا الله است.
براساس گزارشي که مرحوم «آقابزرگ» در ذيل کتابي با عنوان «التهليلية» در شرح کلمة التوحيد داده است، و سپس در ذيل «شرح کلمة التوحيد» نويسنده‌ي آن را شمس‌الدين محمد استرآبادي تعيين مي‌کند، با مقايسه‌ي آغاز و انجام آنها اطمينان حاصل مي‌گردد که منظور يک اثر است.
وي در اين گزارش تصريح مي‌کند که نويسنده براي توحيد سه مرتبه قايل شده است. مرتبه نخست توحيدي است که عموم مردم به آن اعتقاد دارند. مرتبه دوم توحيدي است که اشخاص خاص معتقد هستند و مرتبه‌ي سوم توحيد خاص الخاص است.
آغاز:
«الحمدلله لمن تفرد و تعالي ان توحد...»
انجام:
«ربنا اشرح لنا صدورنا – الي قوله – و لاتجعلنا في سلک المعارين و الحمد لوليه الولاً و آخراً»
نسخههاي خطي:
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران» به شماره 9/1925 در 118 برگ موجود است.
1 نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي دانشکده‌ي حقوق تهران» به شماره 155 در 12 برگ موجود است.
«آقابزرگ» ذيل «التهليلية» از وجود يک نسخه‌ي خطي در «کتابخانه‌ي خصوصي مولي محمدعلي خوانساري» در ضمن يک مجموعه عتيقه خبر داده است.
هم‌چنين او نسخه‌اي را نزد «شيخ علي‌اکبر مروج» در «مشهد» امام رضا (ع) مشاهده کرده است.
نسخههاي چاپي:
چاپ نشده است.
منابع:
الذريعة 4/515-516 و 6/116 و 14/41؛ طبقات اعلام الشيعة (احياء الداثر) 7/204؛ معجم التراث الکلامي 3/50 و 4/88، 525؛ معجم طبقات المتکلمين 3/366؛ معجم مولفي الشيعة 23.