منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا
منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا
یکی از مناطق چهارگانه محیط زیست استان گلستان؛
منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا در جنوب استان و در 36 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه و 50 دقیقه عرض جغرافیایی و 54 درجه و 29 دقیقه تا 54 درجه و 44 دقیقه طول جغرافیایی قرار دارد[1]. محدوده آن در شمال از ابتدای روستای زیارت در غربی‌ترین نقطه آن آغاز می‌شود و سپس به روستاهای قرن‌آباد و جعفرآباد تا بلندی‌های زَردِه‌کَمَر می‌رسد. از شرق نیز از بلندی‌های زرده‌کمر تا بلندی‌های چِلچِلی و سپس تا کوه یَزدَکی ادامه دارد. سپس در جنوب از بلندی‌های یزدکی تا چِری و سپس تا روستای چهارباغ گسترده می‌شود و از غرب نیز از روستای چهارباغ تا مرز شرقی منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما تا ابتدای روستای زیارت را دربرمی‌گیرد. روستاهای چهارباغ و زیارت به‌ترتیب در جنوب غربی و غرب، و روستاهای توسکستان، قرن‌آباد، تَقَرتَپه، جعفرآباد و سیاه‌مرزکوه در پیرامون منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا قرار گرفته‌اند[2]. از 39230 هکتار مساحت هیرکانیا، 37808 هکتار آن در محدوده سیاسی شهرستان گرگان و 877 هکتار نیز در محدوده سیاسی شهرستان علی‌آباد قرار گرفته است[3].
در مصوبه ششم بهمن 1399 خورشیدی شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور، منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا به تصویب رسید و جزو مناطق چهارگانه استان گلستان قرار گرفت[4] ولی در دسته‌بندی «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت»[5]، هنوز ثبت رسمی نشده است و جزو مناطق شش‌گانه جهانی به شمار نمی‌رود. هیرکانیا پیش از این و از سال 1376 خورشیدی با نام «منطقه شکار و تیراندازی ممنوع چِلچِلی» حفاظت می‌شد[6] که به دلیل ویژگی‌ها و ارزش‌های بوم‌شناختی ارزشمند آن به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافت[7].
از دیدگاه جغرافیایی، بیشتر بوم‌سازگان منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا کوهستانی است و بخشی نیز از جنگل‌های هیرکانی پوشیده شده، از این‌رو دامنه تغییرات پستی و بلندی منطقه زیاد است و از 800 تا 3000 متر فرق می‌کند[8]. بلندترین نقطه این محدوده پیرگِردِه‌کوه (3204 متر) نام دارد[9]. منابع آبی مانند رودخانه و چشمه نیز در محدوده منطقه فراوان است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به رودخانه توسکاستان، سوته‌روبار، جعفرآباد، و قاطرچشمه اشاره کرد[10].
از آن‌جا که این محدوده هر دو منطقه رویشی ایرانی-تورانی و هیرکانی را دربردارد، بنابراین تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری آن فراوان است. روی‌هم‌رفته، پوشش گیاهی منطقه دربردارنده گیاهان پهن‌برگ (مانند راش، توسکا، ناروَن، بید، افرا، گردو، اَنجیلی و نمدار)، گیاهان نیمه استپی و نیمه مرطوب (مانند زرشک، نسترن وحشی، سیاه‌تَلو، کَرکو و کَچَف) و گیاهان مرتعی (مانند گندمیان، پنیرک، گزنه، اسپند، کلاه میرحسن، جگن، و گَوَن) است. از دیگر گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان به مَمرَز، آزاد، بلندمازو، اُرس، سُرخ‌دار، گل گاوزبان، دِرمَنِه، سرخس، مَرغ، گل بنفشه، و ترشک اشاره کرد[11]. انواع گونه‌های جانوری منطقه نیز دربردارنده جانوران شاخص و کلیدی است مانند مرال، شوکا، کَل و بز، قوچ و میش، گراز، گرگ، شغال، روباه، پلنگ، خرس، گربه جنگلی، سیاه‌گوش، راسو، سمور، تَشی، خفاش، سارگَپه جنگلی، طَرلان، قرقی، عقاب شاهی، عقاب طلایی، هما، دال سیاه، بالابان، دِلیجه، جغد جنگلی، چلچله، دارکوب کوچک، کفچه‌مار، افعی قفقازی، گَرزِه‌مار، لاسِرتای البرزی، لاک‌پشت خزری، قورباغه درختی، وزغ معمولی، سمندر جویباری ایرانی، سیاه‌ماهی، سگ‌ماهی، گاوماهی رودخانه‌ای و انواع حشرات[12].
منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا جدا از ارزش‌های بوم‌شناختی، ارزش تفرجی فراوانی نیز دارد و بلندی‌ها و کوه‌های آن مانند پیرگِردِه‌کوه از جمله مقصدهای کوه‌پیمایی و طبیعت‌گردی در استان گلستان و استان‌های همسایه به شمار می‌رود. با وجود حفاظت از منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا، عوامل فراوانی این محدوده را تهدید می‌کنند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به راه‌سازی، چرای دام غیرمجاز، دست‌اندازی به زمین‌های ملی، ساخت‌وساز غیرمجاز، بهره‌برداری غیرمجاز از منابع جنگلی، شکار غیرمجاز، و بهره‌برداری بیش از اندازه از آب رودخانه‌ها و چشمه‌ها اشاره کرد[13] که هر کدام پیامدهای ویژه خود را دارد. برای نمونه، وجود راه و سکونت‌گاه‌های انسانی در منطقه به ایجاد اختلال در مطلوبیت زیستگاهی خرس قهوه‌ای انجامیده است[14].
به محدوده چلچلی و نواحی شناخته‌شده آن که اکنون در منطقه حفاظت‌شده هیرکانیا قرار دارد، در برخی گزارش‌های تاریخی سده نوزدهم و بیستم میلادی کاوشگران و بازدیدکنندگان غربی مانند نوشته‌های جُرج کَمبل نِی‌پییر[15] (مأمور بریتانیایی)، چارلز مِکاف مَک‌گِرِگُر[16] (افسر نظامی بریتانیایی)، گریگوری والریانوویچ مِلگونُف[17] (شرق‌شناس و نویسنده روسی)، بِرِسفورد لاوِت[18] (افسر ارتش بریتانیا)، چارلز فرانسيس مَکِنزي[19]، (افسر و دیپلمات بریتانیایی)، و ارنست اُرسُل[20] (نویسنده بلژیکی) اشاره شده است[21]. برای نمونه، مکنزی در گزارش خود با نام «گزارش سفر از رشت تا استرآباد» به سال 1859 میلادی به وجود فلز سرب در «پیرگردکوه، شرق شاه‌کوه، 6 فرسنگ از استرآباد» اشاره می‌کند[22]. لاوت نیز در گزارش خود با نام «یادداشت‌های سفر بررسی مسیرها در شمال ایران در 1881 و 1882» نوشته که از پیرگرده‌کوه در داخل این محدوده بازدید کرده است: «روز دیگر، بنه و همراهان خود را از راه جلین‌بلین (دو هزار و ششصد ذرع ارتفاع) به هفت‌چشمه (دو هزار و هفتصد ذرع ارتفاع) فرستادم و خود به قله پیرگردکوه صعود نمودم. این کوه سه هزار و پانصد ذرع ارتفاع داشت و در قله آن، شهر استرآباد و قلل جبال مرتفع حوالی استرآباد هویدا بود. در قله این کوه، چند بقعه قدیم‌ساز است و قندیل مسی بسیار در این امام‌زاده‌ها گذارده‌اند. کیمیاگرها در قله این کوه و سایر قلل جبال ایران که من ملاحظه نموده‌ام، بعضی جاها را به امید گنج حفر کرده‌اند و عقیده کیمیاگرها آن است که در هر کوهی که علف مخصوص می‌روید، در آن‌جا دفینه موجود است. این علف موسوم است به علف کیمیا»[23].
[1] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[2] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[3] معاونت محیط زیست طبیعی (1402)
[4] شورای عالی حفاظت محیط زیست (1399)
[5] IUCN
[6] سازمان حفاظت محیط زیست (1376)
[7] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[8] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[9] خسروی‌مهر (1395)
[10] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[11] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[12] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[13] معاونت محیط زیست طبیعی (1398)
[14] Farashi, Parvian & Shariati Najafabadi (2016)
[15] George Campbell Napier
[16] Charles Metcalfe MacGregor
[17] Grigory Valerianovich Melgunov
[18] Beresford Lovett
[19] Charles Francis Mackenzie
[20] Ernest Orsolle
[21] دربیکی، قائمی، و اخوان مهدوی (1400)
[22] مکنزی (1359)
[23] لاوت (1348)
منابع
- خسروی‌مهر، علی‌اصغر. (1395). پیرگردکوه. در موسسه فرهنگی میرداماد گرگان (به کوشش)، دانش‌نامه گلستان (جلد 1، صص 317-318). گرگان: بنام.
- دربیکی، مزدک، قائمی، رمضانعلی و اخوان مهدوی، محمود. (1400). نگاهی به تاریخچه طبیعت گرگان و دشت. گرگان: بنام.
- سازمان حفاظت محیط زیست. (1376). آگهی رسمی ممنوعیت شکار در محدوده منطقه چلچلی. روزنامه رسمی. شماره 15227، 24 خرداد. ص 11. دسترسی از: https://ocr.rrk.ir/1677679400898
- لاوت، برسفورد. (1348). سفرنامه کلنل لوات در سال‌های 1298-1299 قمری. در: ذبیحی، مسیح. استرآبادنامه. تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1398). منطقه پیشنهادی هیرکانیا. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- معاونت محیط زیست طبیعی. (1402). آمار مناطق چهارگانه. گرگان: اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان.
- مکنزي، چارلز فرانسيس. (1359). سفرنامه شمال : گزارش چارلز فرانسيس مکنزي اولين کنسول انگليس در رشت از سفر به مازندران و استرآباد (ترجمه منصوره اتحاديه). تهران: نشر گستره.
- شورای عالی حفاظت محیط زیست. (1399). صورت‌جلسه مورخ 6/11/1399. دسترسی از: https://sc.doe.ir/portal/file/?1329028/2.pdf
- Farashi, A., Parvian, N., & Shariati Najafabadi, M. (2016). Land Use and Land Cover Change in Protected Areas: Using Remote Sensing to Survey Suitable Habitats of Brown Bear Ursus arctos. Polish Journal of Ecology, 64(3), 420-430.