پل حاجی قَره

آلبوم‌خانه استرآباد

پل حاجی‌­قَره[1]

پلی آجری به عرض حدود 5/6متر و حدود 120متر طول، شامل 24 چشمه بر روی رود قره‌­سو بر سر راه استرآباد به آق­‌قلعه، سال ساخت این پل را 1286ق نوشته­‌اند. (اعتمادالسلطنه. 1374/106، اعتمادالسلطنه، 1368/ 1604 و اتحادیه و سعدوندیان. 1360/53)، رودقره‌­سو یکی از سه رود مهم ایالت استرآباد است که از دامنه‌­ی کوه‌­های غربی این ایالت سرچشمه گرفته و در شمال غربی به دریا می‌‏ریخته و می‌­ریزد. ( آب سیاه‌­بالا) به دلیل عمق کمِ این رود در مسیر جاده‌­ی استرآباد به آق‌­قلعه، اغلب مواقع در هنگام پرآبیِ رود، عبور از آن بسیار دشوار بوده و عابران را با مشکل مواجه می­‌کرده است. چنان­که مصطفی­‌قلی­‌خان، فرمانده­ آق‌­قلعه، برای عبور سپاه خود از رودسیاه بالا در ماه صفر 1284 پلی چوبی بر روی این رودخانه احداث می‌‏نماید. در گزارش‌­های مصطفی­‌قلی­‌خان در وقایع روز هفتم تا چهاردهم صفر 1284 چنین آمده است: «روز هفتم شهر مزبور (ماه صفر) از استرآباد به عزم آق‌­قلعه روانه [شدیم]، چون آب قراسو طغیان داشت و عبور ممکن نبود در کنار رودخانه نزدیکی سیاه‌­بالا اردو زده توقف نمود[یم] ... ناچار نورمحمدخان سرهنگ را با سیصد نفر سرباز با ناو از رودخانه گذرانده با عالیجاه آدینه­‌خان به آق­‌قلعه فرستاد. خود در کنار قراسو معطل بود[م] تا آب قدری کم شد ... استدعا کرد[م] که عمله و چوب بفرستند که زود پل بسته شود. تا روز دوازدهم عمله رسید. دو روز خود فدوی سرکاری کرده به هر نوع بود پل را بسته، روز چهاردهم قورخانه و بنه را از رودخانه گذرانده تا عصر به آق­‌قلعه آمد[یم].» (کشمیری.1349/82)، اما دو سال بعد، یعنی 1286ق پل آجری مستحکمی در این محل احداث شده است. چنان­که در متن گزارش سلیمان­‌خان صاحب­‌اختیار آمده: «عمل بنائی­‌ها نیز قرین انجام و اتمام [است] من­‌جمله پل حاجی­‌قراء که به رأی عالم آرای خدیوانه به ساختن آن قرار گرفته و امر و مقرر فرموده بودند، چنان­چه سابقاً عرض نموده است در چنین فصلی با ضیق وقت و حدوث ناخوشی و قلّت جمعیت و عدم مصالح که یک دانه آجر و یک سیر آهک و کچ موجود نبود، در همان جنب پل کوره­‌ها ساخته و قریب چهارصد هزار آجر با آب و هوای مرطوب استرآباد پخته و آهک و سایر ملزومات نیز از بلوکات جمع‌­آوری شده، از ابتدای مقدمه تا انتهای کار که یکصد و بیست ذرع (125متر) راه پلی که مشتمل است بر بیست و چهار چشمه و شش ذرع و نیم (76/6متر) عرض ساخته شده، بیش از سه ماه طول نکشید ... چیزی که از پل مزبور باقی است سنگ فرش آن است که به علت بارندگی موقوف [شده]، در سنه آتیه انشاءالله به اتمام می‌­رسد». (صاحب‌اختیار،1291ق)، در سندی دیگر مورخ 1286ق (1248ش) آمده: «بنایی [پل] حاجی‌­قره به واسطه‌­ی طغیان آب به تعویق افتاد. اگر در رساندن تنخواه تأخیری نشود کارها زود انجام می­‌گیرد». (گلی،1366/139)، ظاهراً این پل بعد از مدت کوتاهی دچار آسیب جدی می­‌شود، چنان­که اعتمادالسلطنه سه سال بعد از ساخت پل، به تجدید بنای پل توسط سلیمان‌­خان صاحب­‌اختیار اشاره می‌­کند: «تجدید[2] و اعادت پل حاجی­[قره] که مابین استرآباد و آق‌­قلعه واقع است، به دست سلیمان­‌خان صاحب‌­اختیار (1289ق/ 1251ش)». (اعتمادالسلطنه، 1374/108 و اعتمادالسلطنه، 1368/1681)، رابینو که در حدود سال­‌های 1288 و 1289ش (1328-1327ق) از این پل عبور کرده، ذیل فصل دهم سفرنامه مازندران و استرآباد می­‌نویسد: «در شش میل و نیم (1.4 کیلومتر) فاصله از شهر استرآباد از پل آجری رودخانه قراسو که چندین طاق داشت عبور کردیم». (رابینو،1383/136)، قورخانچی در تاریخ 1321ق (1282ش) و نیز 1327ق (1288ش) فاصله­‌ی استرآباد تا این پل را دو فرسخ (12کیلومتر)، فاصله‌­ی محمدآباد تا پل و همچنین فاصله‌­ی این پل تا آق‌قلعه، هر دو را یک فرسخ (6کیلومتر) نوشته، اما تعداد چشمه‌­های پل را هجده عدد قید کرده است. (اتحادیه و سعدوندیان. 1360/53 و ذبیحی، 1363/97) بنابراین در این زمان (1327-1321ق/ 1288- 1282ش) یا از هر دو طرف دیواره‌­ی رودخانه سه چشمه از بیست و چهار چشمه‌­ی پل را گل و لای پوشانیده بوده و یا در زمان تجدید بنا (1289ق/ 1251ش) به کلی معماری پل تغییر کرده و این­‌بار سلیمان‏‌خان به جای پل بیست و چهار چشمه‌­ای، پل هجده چشمه‏‌ای احداث کرده است. از آن­جا که عکس عبدالله­‌میرزا از روی معبر پل است، و عکس قاجاری دیگری نیز از پل حاجی‌­قره، شناسایی نشد که بتوان تعداد چشمه‌­های آن را تعیین نمود، با تصور عدم بروز اشتباه در گزارش‌­های مذکور، پل حاجی‌­قره­ی بیست و چهار چشمه‌­ای، اندکی پس از احداث (1286ق/ 1248ش) به دلایلی (شاید طغیان قره‌­سو) ویران شده و چند سال بعد (شاید 1289ق/ 1251ش و به هر حال قبل از 1321ق/ 1282ش) مجدداً پل حاجی­‌قره­‌ی هجده چشمه‌­ای ساخته شده است. باقی مشخصاتی که قورخانچی در معرفی پل آورده، با عکس موجود (عکس شماره‌­ی 24) مطابقت دارد: «بنای پل از آجر و رویش سنگ فرش [است] و چهار مناره آجر[ی] در ابتدا و انتهایش برپا کرده و با جزئی مرمتی آباد می‌­شود و اهمیتی بسزا دارد». (اتحادیه و سعدوندیان. 1360/53) پل حاجی‌­قره در حدود سال­‌های 45-1344ش با ساختار قاجاری آن کاملا متفاوت بوده است. مشخصات این پل در تاریخ مذکور به شرح زیر است: «این پل دارای ده دهانه‌­ی اصلی است. درازای پل 30/45متر، پهنای آن 10/5متر و عرض هر دهانه 50/2 و بلندی آن 30/3متر است.»[3] (ستوده. 1377/483)، این پل بعد از انقلاب اسلامی به علت فرسودگی، تخریب شده و به جای آن یک پل بتنی احداث شد که اکنون بخشی از جاده­‌ی گرگان – آق‌­قلعه از روی آن می­‌گذرد. بنا به گفته­‌ی برخی از ساکنان روستای حاجی‌­قره، آجرهای به کار رفته در ساخت این پل، مانند آجرهای دیوار قز‌ل­‌آلان بوده است. (اخوان­‌مهدوی و حمایتی. 28/7/1394. گفتگو) لکن تعدادی از آجرهای این پل که برای احداث ساختمان حاجی سارجه بر روی تپه‌­ی واقع در شمال غربی پل حاجی‌­قره منتقل شده است، به ابعاد 20×20 سانتی­متر می‌­باشد. (اخوان­‌مهدوی و حمایتی. 28/7/1394. بازدید) بنابراین بافرض صحت گفتار ساکنین روستای حاجی‌­قره، احتمال می­‌رود آجرهای به‌­کار رفته در پایه‌­های این پل، از نوع آجرهای دیوار قزل­‌آلان (به ابعاد 10×40×40 سانتی­متر) بوده و مابقی آن از آجرهای چهارگوش به ابعاد 3×20×20 و 4×25×25 سانتی­متر ساخته شده باشد. چنان­که در پیِ پایه‌­های پل آق‌­قلا نیز از آجرهایی شبیه به آجرهای دیوار قز‌‌ل­‌آلان استفاده شده است.