اوقچی بزرگ

اوقچی بزرگ

Uqči-ye Bozorg

روستایی‌واقع در دهستان‌ تمران، بخش‌مرکزی شهرستان کلاله، استان گلستان.

این روستا در 65 کیلومتری شمال شهرستان کلاله در طول جغرافیایی  59ً 21َ °55  و عرض جغرافیایی 3ً  42َ °37  و در ارتفاع 306 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[1]

روستا در شرق به اوقچی‌کوچک، در غرب به آق‌بند و ماسان‌کوپ محدود می‌شود. همچنین موقعیت‌های طبیعی و محلی مانند مزارلیق شیخ‌یاتان، ماسانینگ دره‌سی، توره‌اولان، دویه‌اولان و غایب‌بردی در اطراف آن قرار دارند. در شمال، موقعیت‌هایی چون اوقچی‌نگ دره‌سی، گوگجا، چشمه‌گوگجا، آق‌اینجیر و سوملی واقع شده‌اند. در جنوب نیز رودخانه بورما آجی (چاتال)، شیخ‌دره، چرکزلی، مسجدلی و کرون یول قرار دارند. این روستا در امتداد دره‌ای به همین نام، یعنی درهٔ اوقچی، واقع شده است که رودخانه‌ای فصلی از میانهٔ آن عبور می‌کند.[2]  کوه خالد نبی با ارتفاع ۸۴۴ متر و امتداد شمال‌شرقی – جنوب‌غربی، در شمال‌شرقی روستا واقع شده است.[3]

روایت‌های گوناگونی درباره‌ی وجه‌تسمیه‌ی روستای اوق‌چی وجود دارد، هرچند سند مکتوب معتبری در این زمینه در دست نیست. مشهورترین روایت بر این باور است که ساکنان نخستین روستا در کنار چشمه‌ای به نام اوقچی سکونت داشتند. نهری باریک از این چشمه جاری بود که به باغی ختم می‌شد و از آن برای آبیاری درختان استفاده می‌کردند. به‌دلیل کم‌بودن آب، مردم در زبان محاوره‌ای این نهر را «اوق»[4] می‌نامیدند، و از همین رو، نام اوق‌چی برای محل برگزیده شد.

روایت دیگری می‌گوید که در اطراف این چشمه، گیاهی به‌نام چرجین [5] می‌روئید که کودکان از ساقه‌های آن برای ساخت تیر کمان استفاده می‌کردند. به همین دلیل، این محل را «اوق‌چی» نامیدند.

وجه‌تسمیه‌ی سوم به رویدادی تاریخی نسبت داده می‌شود: گفته می‌شود که در این منطقه، خان‌جنید درگیر نبردی با نیروهای دولتی شده و در این درگیری‌ها تیراندازی صورت گرفته است. از این‌رو، برخی بر این باورند که نام «اوق‌چی» از این واقعه برگرفته شده است. با این حال، برخی دیگر این روایت را رد کرده و معتقدند که پیش از حضور خان‌جنید[6] نیز این محل با نام اوق‌چی شناخته می‌شده است. زمانی این روستا را گوگجا می‌نامیدند که علت نام‌گذاری هم به جهت وجود کوه‌های سیمانی اطراف بود که به رنگ آبی نشان می‌داد.

پیشینه‌ی روستا نشان می‌دهد که ساکنان اولیه، زندگی عشایری داشته‌اند و همراه با رمه‌های خود، در جست‌وجوی مراتع مرغوب، به کوچ و جابه‌جایی می‌پرداختند. در فصل تابستان، همگی در محل چشمه‌ی اوقچی—که امروزه در شمال روستا قرار دارد—گرد هم می‌آمدند و در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. با فرا رسیدن پاییز و زمستان، هر خانواده برای یافتن چراگاه مناسب، در یکی از نقاط درون دره‌ی اوقچی مستقر می‌شد.

در تابستان سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، زمانی که عشایر در اطراف چشمه‌های اوقچی مستقر بودند، درگیری و نبردی میان نیروهای خان‌جنید و قشون دولتی ایران در این محل رخ داد. آثار این واقعه همچنان باقی است، و گاه پوکه‌های جنگی آن در منطقه یافت می‌شود.

با اجرای طرح اسکان اجباری عشایر توسط دولت رضاشاه، که طی آن حتی توی‌نوک‌ها [7] (نقاط میانی و پایه‌های آلاچیق‌ها) را به آتش می‌کشیدند تا امکان برپایی مجدد چادرها از بین برود، عشایر منطقه ناچار به کوچ اجباری به حوالی حاجی‌قوشان شدند. اما به‌دلیل ناسازگاری با شیوه‌ی زندگی یکجانشینی، بسیاری از آنان خانه‌های ثابت را ترک کرده و مجدداً به دره‌های اطراف اوقچی بازگشتند.

سبک زندگی کوچ‌نشینی در این منطقه تا سال ۱۳۴۸ هجری شمسی ادامه داشت. در این سال، کدخدای وقت روستا، شیخی قره‌ارکک‌لی، اقدام به راه‌اندازی یک آسیاب در محل روستا کرد و خود نیز برای نخستین‌بار به زندگی یکجانشینی روی آورد. این اقدام نقطه‌ی عطفی شد؛ چرا که پس از او، افرادی که دیگر دام یا امکان کوچ نداشتند نیز به تدریج به زندگی ثابت روی آوردند. در پی آن، سایر ساکنان نیز این شیوه را پذیرفتند و سرانجام همگی به یکجانشینی روی آوردند.[8]

زبان اهالی این روستا ترکمنی است. همگی مسلمان، اهل سنت و حنفی مذهب هستند. اهالی این روستا همگی ترکمن از طایفه یموت و تیره ایگدر که خود شامل؛ قره‌ ارکک‌لی، آق‌ارککلی و کوچک را شامل می‌شود و تیره‌های دیگر عبارتند از؛ آتا و داز.[9]  در فهرست تقسیمات طوایف یموت نیز ایگدر شامل آق‌ارکک‌لی، قره ارکک‌لی و ایمر می‌باشد.[10]

نام‌خانوادگی‌های رایج در این روستا عبارت‌اند از: کوچک‌نژاد، قره‌ککلی، آق‌ارککلی، بهنام، گلدی‌زاده، ایگدری، یمرعطا، بهزاد و رزم‌پوش.

اغلب اهالی این روستا به کشاورزی و دامداری مشغول‌اند. زمین‌های کشاورزی روستا حدود ۸۰۰ هکتار را شامل می‌شود و محصولات متنوعی همچون گندم، جو، هندوانه، کلزا، زیره و... در آن کشت می‌شود.

دامداری از مشاغل سنتی و آبا و اجدادی مردم این منطقه است که از دیرباز به آن اشتغال داشته‌اند. در حال حاضر، در این روستا حدود ۴۵۰۰ رأس گوسفند، ۱۵۰۰ رأس بز، ۲۰۰۰ رأس گاو و تعدادی شتر و اسب نگهداری می‌شود. دامداری با روح و جان مردم این دیار درآمیخته و نقش بنیادینی در زندگی آنان ایفا می‌کند؛ به‌گونه‌ای که می‌توان گفت دامداری، اساس معیشت مردم روستا را تشکیل می‌دهد. با این‌که در حدود سال ۱۳۷۵ خورشیدی، بسیاری از دام‌ها به فروش رفتند، اما شماری از دامداران در سال‌های بعد مجدداً به این حرفه بازگشتند و فعالیت‌های دامداری را احیا کردند. با این حال، در همان زمان، منابع طبیعی اقدام به ابطال بسیاری از پروانه‌های دامداری کرد که این امر ضربه‌ی سنگینی به دامداری منطقه وارد ساخت. این در حالی است که دام‌های عشایر کُرد بدون مانع در مراتع به چرا ادامه می‌دادند.

از سوی دیگر، احداث بیش از دوازده بند خاکی در اطراف روستا طی سال‌های اخیر، تأثیر مثبتی بر پرورش دام داشته است. هرچند هدف اصلی از ایجاد این بندها، جلوگیری از فرسایش خاک بوده، اما این سازه‌ها در ذخیره‌ی آب و تأمین آب آشامیدنی دام‌ها نیز بسیار مؤثر واقع شده‌اند.

باغداری در این روستا کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به گفته‌ی آقای گلدی‌زاده، باغداری با دامداری در تعارض است، چراکه بسیاری از باغ‌ها بر اثر ورود و چرا‌ی دام‌ها از بین می‌روند. با این حال، در سال‌های اخیر، در ورودی روستا باغی از درختان انار احداث شده است. همچنین، شماری از اهالی در حیاط منازل خود اقدام به کاشت درختان مثمر ــ همچون توت، گلابی، انار و اروس آغاچ ــ کرده‌اند؛ برخی نیز این درختان را صرفاً برای بهره‌مندی از سایه‌ی آن‌ها کاشته‌اند.[11]

یکی از مناطق گردشگری شاخص در اطراف روستا، زیارتگاه خالد نبی است که در نزدیکی روستا واقع شده و در تمامی ایام سال گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.

از دیگر مناطق گردشگری اطراف روستا می‌توان به محلی به نام «چول» اشاره کرد که به‌ویژه در فصل بهار، با طراوت و زیبایی چشم‌نواز خود، مورد توجه اهالی قرار می‌گیرد. ساکنان روستا در ایام فراغت، به‌ویژه در بهار، برای گردش و استراحت به این ناحیه مراجعه می‌کنند و از طبیعت دل‌انگیز آن بهره‌مند می‌شوند.

معماری خانه‌ها و بافت سنتی روستا تا حدودی حفظ شده است. مردمی که در گذشته درون آلاچیق‌ها زندگی عشایری داشتند، پس از یکجانشینی، اقدام به ساخت خانه‌های دائمی کردند. نخستین خانه‌ها از گل ساخته می‌شدند و به «تام» معروف بودند. پس از آن، ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف حلب و ایرانیت در روستا رواج یافت.

امروزه نیز ساخت انواع خانه‌ها ادامه دارد و با نظارت‌ها و دخالت‌های به‌جای بنیاد مسکن شهرستان، خانه‌ها با استفاده از مصالح ساختمانی نوین مانند میلگرد، سیمان و آجر احداث می‌شوند.[12]

آداب و رسوم اهالی این روستا، همانند دیگر ترکمن‌ها، با دقت و احترام به سنت‌ها برگزار می‌شود. از جمله این مراسم می‌توان به جشن‌های عروسی، اعیاد قربان و فطر، قوقون، حاجی‌صدقه، سنت‌صدقه، گورش (نوعی کشتی محلی)، مسابقات اسب‌دوانی، و آیین‌هایی مانند آق‌آش اشاره کرد.

در گذشته، برخی صنایع‌دستی نیز در میان مردان رواج داشت که شامل ساخت ابزارهایی مانند چاقو، داس، تیشه، چالقی، آزال‌بویندیریق و آلاچیق می‌شد. افرادی چون عطاقلی، توللار و امان‌محمداوسسا (انت‌اوسسا) در این زمینه‌ها از مهارت بالایی برخوردار بودند.

در میان زنان و دختران روستا نیز صنایع‌دستی متعددی رواج داشته که برخی از آن‌ها هنوز هم کم‌وبیش رونق دارند. از جمله این هنرها می‌توان به بالاک‌دوزی، قالی‌بافی، پشتی‌بافی، تایخا، ایچمک‌دوزی، ساخت ملزومات آلاچیق، نمدمالی و نخ‌ریسی اشاره کرد.

غذاهای محلی نیز بخش مهمی از فرهنگ این روستا را تشکیل می‌دهند. چکدرمه، که غذای اصلی ترکمن‌هاست، در صدر فهرست قرار دارد. دیگر غذاهای سنتی شامل اون‌آشی، چورفا، غاتیق‌لی‌آش، جَززِیق‌لی‌آش، آیران‌جورفا، یارما، قِزل‌بورگ، گِچی‌قولاق و... هستند.

از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج فراوانی داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا حتی به فراموشی سپرده شده‌اند، می‌توان به اوق‌یای، قورریق، چورگ، تایاق‌قاردی، بورگ‌پل‌لیر، آششیق، چِلیک، قاق‌ماتوپ، لِفر، دوزوم، هول‌لاگ، یوزگ و... اشاره کرد.[13]

  در حال حاضر در این روستا قریب به 250 خانوار با جمعیتی برابر با 1000 نفر زندگی می‌کنند.[14] در سرشماری‌های رسمی سال‌های بعد، آمار جمعیتی روستا به شرح زیر ثبت شده است:

نخستین ساختمان فیزیکی مسجد روستا در حدود سال ۱۳۵۰ خورشیدی با مشارکت و کمک‌های اهالی ساخته شد. پس از آن، دومین مسجد روستا در حدود سال ۱۳۵۵ احداث گردید. سومین مسجد نیز در سال ۱۳۷۰ بنا شد و مورد استفاده قرار گرفت.

آغاز تعلیم و تربیت رسمی در این روستا به حدود سال ۱۳۵۱ خورشیدی بازمی‌گردد که توسط سپاه دانش شکل گرفت. نخستین مدرسه روستا در ساختمانی واقع در انباری کنار آسیاب تأسیس شد.

امکانات دولتی روستا شامل موارد زیر است: برق‌رسانی در سال ۱۳۷۲، آسفالت جاده در سال ۱۳۸۵، وجود سه باب نانوایی، خانه بهداشت در سال ۱۳۷۵، راه‌اندازی پست‌بانک در سال ۱۳۸۹ و ارائه خدمات تلفن همراه (سیم‌کارتی) از سال ۱۳۸۰. همچنین طرح هادی روستا اجرا شده است.

آب لوله‌کشی هنوز در روستا فراهم نشده، اما پیگیری‌های لازم برای تأمین آب از روستای پیشکمر انجام شده و در حال لوله‌گذاری هستند. تا این زمان، اهالی از چاه‌ها و چشمه‌های اطراف و همچنین از منابع ذخیره آب کنار منازل خود، تحت عنوان لاری آب مورد نیاز خود را تامین می‌کردند. این روستا دو شهید دارد.[17]

منابع:

• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (۱۳۷۹). فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور (جلد چهارم). تهران: نشر سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
• سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‏های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
• ستاربردی، فجوری. (1401). گفتگوی شخصی با جلیل گلدی‌زاده. 13 خرداد.
• ستاربردی، فجوری. (1401). گفتگوی شخصی با خوجم‌قلی کوچک‌نژاد. 13 خرداد.
• ستاربردی، فجوری. (1401). گفتگوی شخصی با رضا کوچک‌نژاد. 13 خرداد.
• ستاربردی، فجوری. (1401). گفتگوی شخصی با محمود ایگدری. 13 خرداد.
• کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان. (۱۳۸۰). فرهنگ جغرافیایی ایران (کاظم خادمیان، مترجم). مشهد: آستان قدس رضوی.
• مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir