گرگاندوز
Gorgānduz
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، در استان گلستان.
این روستا در ۴۲ کیلومتری شرق شهرستان کلاله واقع شده و در طول جغرافیایی 50ً 43َ 55° و عرض جغرافیایی 49ً 30َ 37° قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا ۴۱۳ متر است.[1]
موقعیت‌های نسبی اطراف روستا بدین شرح است: در شرق: روستای زاوبالا، قبرستان قدیمی چیشت و ارتفاعات چشت، در غرب: نارلی‌آده و یم‌شَن‌لی، در شمال: روستای قره‌یسر پایین، طوقه و رودخانه و در جنوب: کوه و ارتفاعات بیلی‌داغ، زمین‌های کشاورزی، نواحی مستعد گرگاندوزینگ‌دوزی، سوولی‌آده و بک‌آغئن.
در باب وجه تسمیه روستا گفته می‌شود که در شرق آن رودخانه‌ی زاو و در غرب رودخانه‌ی بی‌بی‌نینگ سووی جاری است که هر دو از شاخه‌های گرگان‌رود محسوب می‌شوند. مابین این دو رودخانه، زمین‌های مساعد و مسطح کشاورزی با حاصل‌خیزی بسیار وجود دارد که به «گرگانینگ دوزی» معروف است. نام این روستا نیز برگرفته از همین نام است و «گرگاندوز» نامیده شده است.[2]
پیشینه‌ی تاریخی این روستا، مانند بسیاری از روستاهای دیگر، تا حدی نامشخص است. اهالی آن از ترکمن‌های طایفه گوکلان بوده‌اند که به صورت ییلاق و قشلاق در مناطق مختلف سکونت داشتند. برخی بر این باورند که ترکمن‌های تمک از خیوه به این منطقه مهاجرت کرده‌اند و زمانی این روستا محل قشلاق آنان بوده است. این گروه در ایام بهار و تابستان به همراه دام‌های خود در ارتفاعات بیلی‌داغ و زمین‌های کوهپایه به چرا می‌پرداختند و در زمستان در دره‌های اطراف پناه می‌گرفتند. به مرور زمان، با اسکان یافتن عشایر، این روستا نیز به محل سکونت دائمی تبدیل شد. در گذشته، جمعیت این روستا بیشتر بوده است، اما پس از اصلاحات ارضی، بسیاری از اهالی به روستاها و مناطق دیگر، از جمله مسیر تنگراه، مهاجرت کردند. امروزه نیز بسیاری از ساکنان روستاهای مسیر تنگراه تا صادق‌آباد، در نام خانوادگی خود پسوند تمکی را دارند.
قبرستان چیشت که در شرق این روستا واقع شده، یکی از قدیمی‌ترین قبرستان‌های منطقه با بیش از سیصد سال قدمت است. این محل زمانی تنها مکان دفن اموات بود و اهالی بسیاری از روستاهای دور و نزدیک، اموات خود را در آن به خاک می‌سپردند. هنوز هم نمادهای چوبی قدیمی در این قبرستان قابل مشاهده است. در منتهی‌الیه شمال قبرستان، بنایی آجری و تخریب‌شده وجود دارد که اهالی بر این باورند در زیر گنبد آن، بزرگان روستا دفن شده‌اند.[3]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است. تمامی ساکنان مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی می‌باشند. مردم این روستا از ترکمن‌های طایفه گوکلان هستند. مدتی نیز گروه‌هایی غیر ترکمن، از جمله بلوچ‌ها، در این روستا سکونت داشتند که بعدها مهاجرت کردند. مردم این روستا همگی ترکمن از طایفه گوکلان هستند. مدتی گروه‌هایی غیر ترکمن، از جمله بلوچ‌ها، در این روستا سکونت داشتند که بعدها مهاجرت کردند. قورخانچی در تقسیم‌بندی طایفه گوکلان، آن‌ها را به دو گروه حلقه‌داغلی و دودورغه تقسیم کرده است. در گروه حلقه‌داغلی، زیرگروه غائی چند تیره‌ی دیگر معرفی می‌شود که عبارتند از: تمک‌غائی، قارناس‌غائی، داری و بوقاجه (بُقجه) غائی.[4] اکثر ساکنان این روستا از طایفه تمک هستند که خود بر اساس نسب به دو شاخه تمک‌میرش و تمک‌امانش تقسیم می‌شوند. از طوایف دیگر نیز می‌توان به شیخ، خوجه و آق‌اینجیک اشاره کرد. اهالی با نام‌های خانوادگی فروتن، سعیدی، فکاری‌تمک، رستی‌تمک، پرورش، رستگار، دوستی‌تمک، نظری، آقایی‌تمک و خواجه‌زاده در این روستا سکونت دارند.[5]
کشاورزی شغل اصلی اهالی این روستا محسوب می‌شود و آن‌ها تقریباً ۶۰۰ هکتار زمین کشاورزی دارند. محصولات کشت‌شده شامل گندم، جو، آفتابگردان، شالی، هندوانه، کنجد و غیره است. دامداری از مشاغل اصلی گذشته این منطقه بوده، اما امروزه به دلایل مختلف رونق خود را از دست داده است. در سال‌های اخیر، باغداری مورد توجه اهالی قرار گرفته و آن‌ها باغاتی از جمله انار، سیب و انجیر ایجاد کرده‌اند.[6]
معماری خانه‌ها در سال‌های اخیر تغییرات اساسی داشته است. بسیاری از خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده یا به انباری تبدیل شده‌اند و به جای آن‌ها ساختمان‌های جدید با امکانات و تجهیزات مدرن ساخته شده است. امروزه ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف‌های حلب، ایرانیت و قیرگونی رواج یافته که معمولاً با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بنیاد مسکن شهرستان و با استفاده از مصالح ساختمانی نوین اجرا می‌شود.
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، آق‌آش و ...، همچون سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود. یکی از آداب کهن این روستا، مراسم «قربان‌شور» است که شب عید، پس از انجام بازی‌های بومی و محلی، تا سحرگاه در رودخانه برگزار می‌شد و همه، بزرگ و کوچک، در آن حضور داشتند. همچنین یکی دیگر از رسوم اهالی این است که دختران جوان با طلوع ماه ذی‌الحجه یا به قول ترکمن‌ها «قربان‌آیی»، هر شب به منزل یکی از اعضا می‌رفتند و تا پاسی از شب به دورهمی و نشست می‌پرداختند. صنایع دستی زنان و دختران روستا شامل بالاق‌دوزی، چارشو، غولانگ، نمدمالی و... است که در میان آن‌ها تارابافی از رونق بیشتری برخوردار است. غذاهای محلی نیز عبارت‌اند از چکدرمه، قایش، اون‌آشی، آیرن‌خورش، قره‌چوربا، شولا، سویت‌لی‌آش و غیره.
از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به قرلانگ، قاچماقاجر، چلکن، گوزلیم‌پررق، آششیق، قوشاق‌وردی، یوزگ، آی‌تاباق، سالانجاق و غیره اشاره کرد.[7]
در کتاب فرهنگ جغرافیایی ذیل واژه «تمک» چنین آمده است:
دهی از دهستان گوکلان، بخش مرکزی شهرستان گنبدقابوس که در ۲۶ کیلومتری شمال خاوری کلاله واقع شده است. موقعیت این روستا کوهستانی و سردسیر بوده و دارای ۸۰۰ نفر جمعیت است که همگی ترکمن و پیرو مذهب سنی هستند. آب آشامیدنی روستا از رودخانه زاو تأمین می‌شود و محصولات کشاورزی آن شامل غلات، حبوبات، لبنیات و عسل است. شغل اصلی اهالی زراعت و گله‌داری می‌باشد. صنایع دستی زنان روستا شامل بافت پارچه‌های ابریشمی است. راه دسترسی این روستا در گذشته مالرو بوده است. روستاهای کوچک سوار، قوشه‌چشمه، یپاقای، گرگاندوز و یاساقلیق از توابع این آبادی به‌شمار می‌آیند.[8] آمار جمعیتی روستا بر اساس نتایج سرشماری‌های نفوس و مسکن ایران به شرح زیر است: [9]
|
سال |
خانوار |
جمعیت/ نفر |
|
1335 |
* |
*[10] |
|
1345 |
15 |
29 |
|
1355 |
22 |
108 |
|
1365 |
21 |
120 |
|
1375 |
26 |
190 |
|
1385 |
51 |
225 |
|
1390 |
63 |
218 |
|
1395 |
61 |
213 |
این روستا دارای دو باب مسجد است. نخستین مسجد روستا با نام «مسجد رسول‌الله» حدود شصت سال پیش (سال ۱۳۳۰ش) ساخته شد. پیش از احداث این مسجد، نمازهای جماعت اهالی در فضای باز اقامه می‌شد.[11]
حضور معلم نهضت سوادآموزی و آغاز فعالیت‌های تعلیم و تربیت در این روستا به سال ۱۳۶۸ش بازمی‌گردد. در آن زمان، کلاس‌ها در منازل اهالی برگزار می‌شد.[12] مدتی بعد، با مشارکت اهالی روستا و کمک‌های خیرین، مدرسه‌ای در این روستا احداث شد.
از دیگر امکاناتی که در طول سال‌های گذشته به این روستا راه یافته‌اند می‌توان به برق (سال ۱۳۶۴ش)، گاز (سال ۱۳۹۶ش)، جاده‌ی آسفالته‌ی فرعی (سال ۱۳۸۲ش)، خانه‌ی بهداشت (سال ۱۳۷۴ش) و درمانگاه اشاره کرد.آب شرب روستا در گذشته از چشمه‌ی «حسللی» تأمین می‌شد و در سال‌های اخیر، آب چشمه‌ی «زاو» نیز به آن افزوده شده است..[13]
[1]. سازمان نقشه برداری کشور.
[2] - فروتن، 1402
[3] سعیدی، فروتن. 1402
[4] قورخانچی، (1360). ص 60.
[5] پرورش، سعیدی، فروتن. 1402
[6] سعیدی، فروتن. 1402.
[7] پرورش، سعیدی، فروتن. 1402
[8] فرهنگ جغرافیایی ایران (1329). ص 77.
[9] مرکز آمار ایران
[10] نام روستای گرگاندوز در سرشماری این سال ثبت نشده و احتمالاً آمار آن در آمار روستای تمک منظور شده است.
[11] پرورش، سعیدی. 1402
[12] قلی‌دهنه. 1402
[13] پرورش، سعیدی، فروتن. 1402
منابع:
- سازمان نقشه برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- فجوری، ستاربردی (1402). گفتگوی شخصی با حنان سعیدی. 27 مرداد.
- فجوری، ستاربردی (1402). گفتگوی شخصی با عبدالله پرورش. 27 مرداد.
- فجوری، ستاربردی (1402). گفتگوی شخصی با عبدالمجید قلی‌دهنه. 6 شهریور.
- فجوری، ستاربردی (1402). گفتگوی شخصی با غفور فروتن. 7 مرداد.
- فرهنگ جغرافیایی ایران. (1329). (جلد سوم، استان دوم). تهران: دایره جغرافیایی ارتش.
- قورخانچی، محمدعلی. (1360). نخبه سیفیه (به کوشش منصوره اتحادیه). تهران: نشر تاریخ ایران.
- ماتویف، آ. م. (1386). تاریخ مبارزات سیاسی، اجتماعی در استرآباد در عصر مشروطه (ترجمه محمد نایب‌پور). تهران: موسسه تحقیقات علوم انسانی.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/