آق‌امام
آق‌امام
Āqemām
روستایی واقع در دهستان شلمی، بخش گلیداغ شهرستان مراوه‌تپه، استان گلستان.
این روستا در ۳۰ کیلومتری جنوب شهرستان مراوه‌تپه، در طول جغرافیایی 0ً 57َ °55 و عرض جغرافیایی 43ً 43َ °37 و در ارتفاع ۱۰۴۵ متری از سطح دریا واقع شده است.[1]
روستا از شرق به روستاهای سوجیق، زیارتگاه آق‌امام، جنگل سوجیق، بوقیر و قره‌جه‌اوغلان، از غرب به روستاهای خانگه، آلتی‌آغاچ، آلیش‌دره و قیزل‌لارآده، از جنوب به روستاهای ارگ، مرگن‌کوو، عناب‌لی، دورت‌بورچ‌لی و جنگل تونکار و از شمال به زمین‌های کشاورزی بوزار و کلته‌آده متصل است.[2] برای رسیدن به این روستا باید ۵ کیلومتر از جاده فرعی آبادی را طی کرد که از جاده اصلی مراوه‌تپه به کلاله منشعب می‌شود.
وجه تسمیه روستا بدون شک برگرفته از زیارتگاهی به نام آق‌امام است که بر روی تپه‌ای در شرق روستا قرار دارد. هویت این شخص مشخص نیست و زیارتگاه شناسنامه‌ای ندارد، اما اهالی روستا برای زیارت به این مکان مراجعه می‌کنند.
این روستا علاوه بر بافت اصلی، سه محله به نام‌های قلی‌آباد، احمدآباد و سعدآباد دارد. محله سعدآباد که در فاصله کمی از روستا قرار داشت، در سال ۱۳۹۸ با وقوع سیلاب و رانش زمین تحت طرح کوچ و جابجایی قرار گرفت و از سال ۱۳۹۹ تاکنون حدود ۶۰ خانواده در محل جدید به نام سایت، که نام رسمی آن محله سردار سلیمانی است، مستقر شده‌اند.
پیشینه تاریخی روستا مانند بسیاری از روستاهای دیگر در ابهام است. ساکنان اولیه پس از سپری کردن دوره زندگی کوچ‌نشینی به همراه دام‌های خود، نهایتاً حدود اوایل دوره پهلوی سکونت دائمی در این محل را اختیار کردند. یکی از اهالی روستا اظهار داشت که پدرشان، متولد سال ۱۳۰۷، در این محل به دنیا آمده و پدربزرگ ایشان نیز در این آبادی زندگی کرده است.[3]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است. همه آنان مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی هستند. مردم روستا عمدتاً ترکمن از طایفه‌های گوکلان با تیره‌های جانقربانلی و قرناس هستند و همچنین طوایف خوجه و سید نیز در این روستا سکونت دارند. وامبری در تقسیم‌بندی طوایف ترکمن، گوکلان‌ها را به ده گروه تقسیم کرده و گروه قایی را شامل تیره‌های جانقربانلی، ارققلی (ارکک‌لی)، قزل‌آقین‌جیق، تکنجی، بوق، خوجه، قودانا و لمق‌قانیاس (قارناس) می‌داند.[4]
اهالی روستا در بین خود نیز به تیره‌های دیگر از جمله کیک، سوالی و قزل تقسیم می‌شوند که دارای نام‌های خانوادگی زیر هستند: خواجه‌زاده، ممی‌زاده، منگلی‌زاده، آدی‌زاده، هادی‌زاده، بوبک، آنه‌ئی، قوشه‌زاده، قربان‌پور، پرورش، عطایی، پاینده، صفری، صفرزاده، قلی‌زاده، تراشیده، جلیلی، رحمان‌زاده، رحمانی، کیک، فیروزی، فروز، ولی‌زاده، خالی‌زاده، ناظری، سعدی‌زاده، ابدالی، فروتن، ارازی، جعفری، جعفرزاده و پایه‌گذار.[5]
یکی از مناطق گردشگری روستا، زیارتگاه آل‌خان بابا است که در شرق روستا قرار دارد. علاوه بر اهالی این روستا، افراد بسیاری از مناطق مختلف برای زیارت به این مکان مراجعه می‌کنند.
کشاورزی یکی از مشاغل اصلی اهالی است. آنان حدود ۱۱۰۰ هکتار زمین کشاورزی دارند و محصولاتی مانند گندم، جو، آفتابگردان، هندوانه، کنجد و... در آن کشت می‌کنند. در گذشته، کشت محصولاتی مانند لوبیا، ماش، ارزن یا داری نیز رواج داشت. دامداری نیز یکی دیگر از مشاغل اهالی است. دامداری یکی دیگر از مشاغل اهالی است. تعداد دام‌های روستا حدود ۵۰۰ رأس گوسفند و بز و ۵۰۰ رأس گاو می‌باشد. برای نگهداری و چرای گاوها، یک نفر گاوچران با دستمزد از طرف اهالی تعیین شده است که ماهانه مبلغی به عنوان دستمزد دریافت می‌کند و سالانه مقداری گندم نیز به او پرداخت می‌شود.
باغداری در این روستا کم و بیش وجود دارد. موقعیت جنگلی روستا باعث شده است که هر خانواده در حیاط شخصی خود باغاتی از جمله انجیر، انار، انگور، گلابی و آلو کشت کند. زمانی درختان توت برای پرورش کرم ابریشم وجود داشت که امروزه تقریباً از بین رفته‌اند.[6]
با توجه به موقعیت کوهستانی و جنگلی روستا، در گذشته خانه‌ها با مصالح ساختمانی محلی از چوب و گل ساخته می‌شدند. پس از زلزله سال ۱۳۴۹، خانه‌های آجری توسط دولت ساخته شد که در میان اهالی به نام «دولت‌جایی» معروف شد. امروزه نیز خانه‌ها به صورت مهندسی با استفاده از میلگرد، شناژ و مصالح نوین ساخته می‌شوند.[7]
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، سنت صدقه، مولودخوانی، آق‌آش و... مانند سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود. در گذشته، ساخت صنایع دستی از جمله قاشق‌های چوبی (چم‌چه)، کورک، صندوق چوبی، آق‌لو، غلاف چاقو و قام‌چی (شلاق اسب) در بین مردان رواج داشت که امروزه کمتر دیده می‌شود. در میان زنان و دختران نیز فرش‌بافی، کتان‌کوینگ، بالاک‌دوزی، سوزن‌دوزی، پرده‌دوزی، تارابافی و نمدمالی رواج داشت که امروزه کاهش یافته است.
غذاهای محلی روستا عبارتند از: قایش، شوله، لوق‌قا، سویت‌لی‌آش، ماش‌لی‌آش، مس‌سوا، قطاب، چکدرمه، بورگ، اون‌آشی و...
بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا فراموش شده‌اند، شامل اشک‌مندی، چورلنگ، آششیق، گللیم‌پرچک، قاجرتوپ، چیش، یوزگ و... می‌شوند. البته بازی یوزگ همچنان در تمامی مراسم‌های عروسی برگزار می‌شود.[8]
در کتاب فرهنگ جغرافیایی ذیل کلمه آق‌امام آمده است: دهی از بخش مراوه‌تپه شهرستان گنبدقابوس که در ۲۰ کیلومتری جنوب مراوه‌تپه واقع شده است. موقعیت این روستا کوهستانی و معتدل است و دارای ۷۰ نفر سکنه می‌باشد که همه ترکمن و سنی مذهب هستند. آب آشامیدنی از چشمه تأمین می‌شود و محصولات آن شامل غلات دیمی، حبوبات و لبنیات است. شغل اهالی زراعت است و صنایع دستی زنان شامل قالیچه‌بافی و نمدمالی می‌باشد. جاده این روستا مالرو است و دارای یک زیارتگاه نیز می‌باشد.[9]
آمار جمعیت این روستا بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر است. [10]
|
سال |
خانوار |
جمعیت/ نفر |
|
1335 |
* |
413 |
|
1345 |
90 |
508 |
|
1355 |
111 |
634 |
|
1365 |
146 |
1013 |
|
1375 |
191 |
1051 |
|
1385 |
314 |
1563 |
|
1390 |
432 |
1688 |
|
1395 |
456 |
1624 |
امروزه در این روستا سه باب مسجد وجود دارد. مسجد اصلی در وسط روستا واقع شده و بیش از یکصد سال قدمت دارد. بزرگان نقل می‌کردند که زمانی ساختمان مسجد وجود نداشت و نماز جماعت در فضای باز اقامه می‌شد. بعدها ساختمان نیمه‌کاره‌ای برای مسجد بنا شد.[11]
این روستا به همراه روستاهای گلیداغ، قرناوه و عرب‌قاری‌حاجی از اولین روستاهایی بودند که در منطقه دارای مدرسه شدند. فضای آموزشی در ابتدا در زیر درختان و فضای باز برگزار می‌شد تا این که با کمک اهالی ساختمان گلی ساخته شد. بعدها نیز ساختمان آجری برای مدرسه بنا شد. امروزه در این روستا علاوه بر مدرسه ابتدایی، از سال ۱۳۷۰ متوسطه اول (مدرسه راهنمایی) به صورت مختلط دایر شده است. برخی دیگر از امکانات دولتی شامل برق (۱۳۵۹)، جاده فرعی آسفالته (۱۳۸۶)، دفتر مخابرات و واگذاری سیم‌خط ثابت (۱۳۸۲)، طرح هادی روستا (۱۳۹۴)، دو باب نانوایی، پست‌بانک (۱۳۸۷)، دکل مخابرات ایرانسل و آب از چاه روستای قرناوه (۱۳۹۷) می‌باشد. همچنین یک مکتب‌خانه محلی توسط خیر در دو طبقه به مساحت ۲۰۰ مترمربع جهت آموزش علوم دینی بانوان و کودکان ساخته شده است. این خیر علاوه بر ساخت بنا، دو هکتار زمین کشاورزی خود را وقف این کار خیر نموده تا با درآمد آن، هزینه‌های جاری مکتب‌خانه تأمین شود. این روستا همچنین دارای اولین کتابخانه روستایی شهرستان است که مکان آن توسط خیر به مساحت ۱۶۰ مترمربع ساخته شده است.
در این روستا سه نفر آزاده به نام‌های بایرام‌محمد قربان‌پور، مردمحمد قوشه‌زاده و کمال‌الدین منگلی‌زاده و همچنین دو نفر شهید به نام‌های عبدالرحیم منگلی‌زاده و بابا شریف‌زاده وجود دارد.[12]
[1] سازمان نقشه برداری کشور.
[2] ارازی، قلیچی، خواجه‌زاده و ممی‌زاده. (1402).
[3] خواجه‌زاده و ممی‌زاده. (1402).
[4] وامبری، (1374). ص 389.
[5] خواجه‌زاده، ممی‌زاده. (1402).
[6] خواجه‌زاده و ممی‌زاده. (1402).
[7] ارازی، قلیچی، ممی‌زاده. (1402).
[8] ارازی، قلیچی، خواجه‌زاده، ممی‌زاده. (1402).
[9] فرهنگ جغرافیایی ایران، (1329). ص 19.
[10] مرکز آمار ایران
[11] ارازی، خواجه‌زاده، ممی‌زاده. (1402).
[12] خواجه‌زاده، ممی‌زاده. (1402).
منابع:
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با حاج‌طاهر ارازی. 13 مهر.
- فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با بای‌محمد قلیچی. 13 مهر.
- فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با محمد خواجه‌زاده. 13 مهر.
- فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با ناصرمحمد ممی‌زاده. 13 مهر.
- وامبری، آرمینیویس. (1374). سیاحت درویش دروغین در آسیای میانه (ترجمه ف. خ. نوریان، چاپ پنجم). تهران: علمی و فرهنگی.
- فرهنگ جغرافیایی ایران (1329). جلد سوم، استان دوم. تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/