گچی‌سو پایین
گچی‌سو پایین Gačisu-e Pāyin
روستایی واقع در دهستان تمران، بخش مرکزی شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در 50 کیلومتری شمال شهرستان کلاله در طول جغرافیایی 28ً 24َ °55 و عرض جغرافیایی 24ً 42َ °37 و در ارتفاع 321 متری از سطح دریا قرار گرفته است.[1]
موقعیت‌های جغرافیایی و طبیعی روستا به این شرح زیر است: در شرق روستای گچی‌سو بالا و موقعیت‌های سالار دره، آرم‌دره، پیرآققا و خانم‌دره. در غرب روستای اوقچی‌کوچک موقعیت‌های طبیعی تاغن‌دردی‌دره، قزل دره و حسن‌دره. در شمال زیارتگاه خالدنبی، ارتفاعات خالدنبی و اگری‌دره. و در جنوب هم قوترجه‌داغ، قاسماق، حسین‌کردنگ‌دره‌سی، میت‌لی، توی‌نک‌دولان، یال‌چی‌لی و شوردره.[2] کوه خالدنبی با ارتفاع ۸۴۴ متر و امتداد شمال‌شرقی – جنوب‌غربی، در شمال روستا قرار گرفته است. .[3]
اهالی روستا بر این باورند که وجه تسمیه آن به دوره‌ای بازمی‌گردد که دامداری شغل اصلی بوده و پرورش بز – که در زبان ترکمنی به آن «گچی» می‌گویند و سازگاری بیشتری با محیط داشته – در اولویت قرار داشته است. به‌سبب سازگاری بز [گچی] که می‌توانست به‌راحتی از آب رودخانه بنوشد، در حالی‌که نوشیدن این آب برای گوسفندان دشوار بود، این مکان را گچی‌سو نامیدند.[4]
پیشینه روستا نشان می‌دهد که اهالی آن از منطقهٔ ترکمنستان فعلی به ایران مهاجرت کرده‌اند. آنان زندگی عشایری داشتند و همراه رمه‌های خود در جست‌وجوی مراتع مرغوب کوچ می‌کردند. ورود و درگیری‌های تاریخی خان‌جنید در این منطقه در سال 1307 ش رخ داد. سبک زندگی کوچ‌نشینی آنان تا سال 1348 ش ادامه داشت و پس از آن به زندگی یکجانشینی روی آوردند.[5]
زبان اهالی روستا ترکمنی است. تمامی آنان مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی‌اند. اهالی روستا از طایفهٔ آتا هستند که در میان ترکمن‌ها به عنوان طایفه‌ای مقدس شناخته می‌شود. این طایفه نزد ترکمن‌ها مورد احترام است و شیوخیت آن‌ها مورد پذیرش عامه قرار دارد. این قبایل به چهار گروه خوجه، آتا، شیخ و مختوم تقسیم می‌شوند که هر گروه نسب خود را به یکی از خلفای راشدین می‌رساند.[6] نام‌های خانوادگی اهالی روستا عبارتند از عمر عطا، عطایی، یمرعطا و گرگانلی‌دوجی.
اغلب اهالی روستا به کشاورزی یا دامداری مشغول‌اند. زمین‌های کشاورزی آن حدود ۳۵۰ هکتار وسعت دارد. محصولات کشاورزی شامل گندم، جو، هندوانه، کلزا، زیره و غیره است. دامداری از مشاغل سنتی اهالی روستا است و سال‌ها ادامه داشته است. در این روستا حدود ۸۰۰ راس گوسفند، ۳۰۰ راس بز، ۴۰۰ راس گاو و تعدادی اسب نگهداری می‌شود، به‌همین دلیل حضور سوارکاران محلی در مسابقات اسب‌دوانی پررنگ است. محصولات دامی روستا شامل گوشت، پشم، شیر و ماست، روغن محلی، کشک و غیره است. در سال‌های اخیر باغداری در روستا مورد توجه قرار گرفته و برخی اهالی درختان پسته و زیتون کشت کرده‌اند. همچنین در حیاط منازل خود درختان مثمر و سایه‌دار مانند توت، انار، انجیر، انگور و اکالیپتوس کاشته‌اند.[7]
یکی از مناطق گردشگری روستا، زیارتگاه خالدنبی است که در نزدیکی روستا قرار دارد و جاده فرعی آن در ابتدای روستا واقع شده است. به‌واسطه زیارتگاه خالدنبی، بوم‌گردی در روستا رواج دارد و برخی اهالی با برپایی آلاچیق یا ارائه خانه‌های سنتی به مسافران امرار معاش می‌کنند. در حال حاضر چهار نفر از اهالی دارای مجوز رسمی بوم‌گردی هستند.
معماری سنتی و بافت قدیمی روستا از بین رفته و آلاچیق‌ها و خانه‌های گلی دیگر وجود ندارد. اکثر خانه‌ها آجری با سقف حلب یا ایرانیت هستند و امروزه ساخت‌وساز با مصالح نوین مانند میلگرد و بتن و با نظارت بنیاد مسکن شهرستان انجام می‌شود.[8]
آداب و رسوم اهالی روستا، از جمله مراسم عروسی، عید قربان و فطر، یوور، آق‌آش و غیره، مانند سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود. یکی دیگر از آداب روستا این است که هر ساله در اواخر فروردین، هنگام فصل دوشیدن شیر گوسفندان، با اولین شیردوشی غذایی محلی به نام سویت‌لی‌آش (ترکیبی از برنج و شیر) تهیه و میان همسایگان تقسیم می‌شود. در میان زنان و دختران روستا صنایع‌دستی مانند قالی‌بافی، پشتی‌بافی، جانمازی، تایخا، ساخت ملزومات آلاچیق و نمدمالی رایج بوده و هنوز هم کمابیش رونق دارد. غذاهای محلی روستا شامل چکدرمه (غذای اصلی ترکمن‌ها) و دیگر خوراک‌ها مانند اون‌آشی، قولاق، غاتیق‌لی‌آش، قارا‌جورفا، یارما، قزل‌بورگ، یاق‌درتی، سویت‌لی‌آش و غیره است. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در گذشته رواج داشته و امروز کم‌رنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به قورریق، دوزوم، چورگ، گیزلم‌پچک، تایاق‌قاردی، آششیق، چلیک، قاق‌ماتوپ، یوزگ (مخصوص شب‌های عروسی) و در بین دختران به لالایی، آی‌ترک، گون‌ترک و غیره اشاره کرد. [9]
در حال حاضر حدود ۸۰ خانوار با جمعیتی نزدیک به ۳۵۰ نفر در این روستا زندگی می‌کنند.[10] آمار جمعیت روستا بر اساس سرشماری نفوس و مسکن به شرح زیر است:[11]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
108 |
|
1345 |
37 |
232 [12] |
|
1355 |
64 |
[13] 444 |
|
1365 |
69 |
[14] 489 |
|
1375 |
27 |
171 [15] |
|
1385 |
61 |
228 |
|
1390 |
68 |
243 |
|
1395 |
74 |
259 |
در گذشته نمازها در مراتع و فضای باز اقامه می‌شد، اما حدود سال ۱۳۵۰ ش با کمک اهالی، ساختمان گلی مسجد ساخته شد. این مسجد دو بار بازسازی شده و ساختمان فعلی حدود ۱۰۰ متر مربع زیر بنا دارد. آغاز تعلیم و تربیت در این روستا به سال تحصیلی ۱۳۵۸-۱۳۵۹ ش بازمی‌گردد و با حضور یک معلم و حدود ۱۵ دانش‌آموز شروع شد. پیش از آن، دانش‌آموزان برای تحصیل به روستای گچی‌سو بالا می‌رفتند. از دیگر امکانات دولتی روستا می‌توان به برق (۱۳۷۲)، جاده آسفالت (۱۳۸۵) و دکل صداوسیما اشاره کرد. آب لوله‌کشی هنوز فراهم نشده و در حال پیگیری و لوله‌گذاری از روستای پیشکمر هستند. همچنین یک نفر از اهالی روستا در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق به شهادت است. [16]
[1] سازمان نقشه برداری کشوری.
[2] عمرعطا و گرگانلی‌دوجی. (1401).
[3] سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (1379). ص 295.
[4] عمرعطا. (1401).
[5] عمرعطا، عمرعطا و گرگانلی‌دوجی. (1401).
[6] عسگری خانقاه. (1374). ص 67.
[7] عمرعطا، عمرعطا. (1401).
[8] عمرعطا. (1401)
[9] عمرعطا، عمرعطا، گرگانلی‌دوجی و گلد‌زاده، (1401).
[10] عمرعطا، 13/03/1401ش.
[11] مرکز آمار ایران.
[12] جزئی از دهستان داشلی‌برون؛ جمعیت گچی‌سو بالا و پایین مشترک محاسبه شده است.
[13] جزئی از دهستان آتابای شمالی؛ جمعیت گچی‌سو بالا و پایین مشترک محاسبه شده است
[14] جزئی از دهستان آتابای شمالی؛ جمعیت گچی‌سو بالا و پایین به‌صورت مشترک محاسبه شده است.
[15] در این سرشماری، آمار گچی‌سو بالا و پایین تفکیک شده است.
[16] عمرعطا، عمرعطا، گرگانلی‌دوجی و گلد‌زاده. (1401)
منابع:
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (1379). فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور (جلد چهارم). تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
- سازمان نقشه برداری کشوری، پایگاه نام‌های جغرافیایی ایران:http://gndb.ncc.org.ir/
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با ارازمراد گرگانلی‌دوجی. 13 خرداد.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با امان‌قلی عمرعطا. 13 خرداد.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با جلیل عمرعطا. 13 خرداد.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با محمدامین عمرعطا. 13 خرداد.
- کمالی، محمدشریف. و عسگری‌خانقاه، اصغر. (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/