یل‌چشمه سفلی
یل‌چشمه سفلی
Yelčešme-ye Soflā
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در فاصله ۵۱ کیلومتری از مرکز شهرستان کلاله قرار دارد و در طول جغرافیایی 39ً 50َ °55 و عرض جغرافیایی 33ً 34َ °37 با ارتفاع ۵۲۴ متر از سطح دریا واقع شده است.[1]
موقعیت‌های جغرافیایی اطراف روستا به این شرح است: در شرق: روستای ئیل‌چشمه‌علیا و قال‌چشمه. در شمال: ارتفاعات کمر داغ. در غرب: روستای یل‌چشمه جدید و ارتفاعات ترس‌آدا، قارال‌باغ، سمی‌آغلان، ماتی‌اولان، دبماخرمن، تلارلی، یلی‌خوس، اینچه‌آدا و گینگ‌آدا. در جنوب: مناطق جنگلی و ارتفاعات گینگ‌آدا، اینچه‌آدا و تلارلی.[2]
نام روستا از چشمه‌ای که در این محل وجود دارد گرفته شده است. آب این چشمه در زمستان ولرم و در تابستان خنک و گوارا است. به دلیل ولرم بودن آب، که در زبان ترکمنی «یلی» گفته می‌شود، این چشمه به نام یلی‌چشمه یا یل‌چشمه شناخته شده است. در حال حاضر، آب این چشمه بیش از ده روستا را تأمین می‌کند.[3] این روستا و سایر روستاهایی که پس از روستای قرانقگی‌جنگل قرار دارند، زمانی به نام «داری» شناخته می‌شدند. داری یکی از تیره‌های طایفه‌ی قایی است.[4]
آنچه مسلم است، اهالی روستا پیش‌تر زندگی عشایری و کوچ‌نشینی داشته‌اند و مدت‌های طولانی در مناطق کوهستانی و دشت به کوچ می‌پرداختند. اهالی مدتی در روستای یل‌چشمه جدید سکونت داشتند تا اینکه حدود سال ۱۳۳۵ش در محل کنونی ساکن شدند. در آن زمان، این منطقه پوشیده از جنگل بود و عبور و مرور در آن به سختی انجام می‌شد.[5]
آثار باقی‌مانده در این منطقه، از جمله قبرستان‌های قدیمی و نشانه‌های زندگی در کوهستان‌ها و مناطق جنگلی، گواه سابقه کهن سکونت در این ناحیه است.[6]
بارنز که در سال ۱۲۱۱ش با اجازه عباس میرزا قاجار به این ناحیه سفر کرد[7]، گزارش داده است که پس از پشت سر گذاشتن مناطق کوهستانی و پیمودن فاصله‌ای حدود ۶ مایل (تقریباً ۱۰ کیلومتر)، به دره‌ای سرازیر شدند که رود گرگان از آنجا سرچشمه می‌گرفت. با این حال، بارنز می‌نویسد که در آن مسیر نشانه‌ای از آبادی مشاهده نکردند.[8]
در آبان ۱۲۷۳ش، کلنل ییت با سفر به این ناحیه، اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت آن ارائه داد و این منطقه را به عنوان سرچشمه رود گرگان معرفی کرد.[9]
منبع دیگری از دوره قاجار، یلالی (یل‌چشمه) را به عنوان شاخه اصلی گرگان‌رود معرفی می‌کند و آن را سکونتگاه اصلی طایفه‌های ارکک‌لی و کایی (قایی) می‌داند.[10]
این آبادی در سال ۱۳۲۹ش، ۵۴۰ نفر جمعیت داشته است. ذیل عنوان «یل‌چشمه» این‌گونه معرفی شده است: «یل‌چشمه – دهی از دهستان گوکلان، بخش مرکزی شهرستان گنبدقابوس. ۶۵ کیلومتر شمال‌خاوری گنبدقابوس، ۱۲ کیلومتر جنوب راه فرعی مراوه‌تپه. کوهستانی و سردسیر. سکنه ۵۴۰ نفر، سنی، ترکمن. منابع آب: رودخانه لوهنر. محصولات: غلات، لبنیات، حبوبات، ابریشم. شغل: زراعت و گله‌داری. صنایع دستی زنان: بافت پارچه‌های ابریشمی و نمدمالی. راه دسترسی: مالرو.»[11]
ارکک‌لی‌ها شامل آق‌اینجیک و قوُدنه هستند و قایی‌ها نیز شامل تمک‌قایی، قارناس‌قایی، داری و بوقاجه‌قایی می‌شوند.[12] امروزه نیز سرچشمه این چشمه از زیر درختان کهن و تنومند چنار همچنان جریان دارد.
از حوادث مهم در این خطه، قشون‌کشی جان‌محمدخان دولو و کشت و کشتارهای او در پاییز سال ۱۳۰۴ شمسی است. [13] نیروهای او در مسیر خود تمام آلاچیق‌ها و تالارهایی که در جلوی آلاچیق‌ها قرار داشت را به آتش کشیدند. اهالی تمام روستا از جلوی قشون فرار کردند؛ برخی در روستای بای‌ایشان ماندند و برخی دیگر تا خاک شوروی گریختند.[14] در گزارشی دیگر، سرتیپ جان‌محمدخان، فرمانده لشگر شرق، در نامهای به رضاخان به تاریخ ۹ آبان ۱۳۰۴ش به این حادثه و چگونگی سرکوب ساکنان این ناحیه اشاره کرده است.[15]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است و همه مسلمان، اهل سنت و از مذهب حنفی هستند. اهالی این روستا همگی ترکمن از طایفه گوکلان می‌باشند که شامل تیره‌های داری، قاما، خوجه، قزل، کمک‌گلدی، مونگری، جانقربانلی، تمک، قارا و سیم‌سیق می‌شود. نامهای خانوادگی اهالی این روستا عبارتند از: نیازی، نظری، نظریان، نظری‌اصل، خالدی، ساری‌زاده، بردیزاده، اسماعیل‌زاده، آدوست، فروزان، محمدی‌داری‌سفلی، ایلی‌زاده، خالی‌زاده، خالی‌نیا، داری، علی‌پور، محمدزاده، آرمانی‌فر، صوفی، ارازی، ممی‌زاده، ساجدی، نامجو، نام‌دارزاده، خوجمی‌داری، فیروزبخت، امانی و امامی.[16]
اغلب مردم به کشاورزی اشتغال دارند. عمده کشت‌های این روستا شامل گندم، آفتابگردان، کلزا، هندوانه و شالی (در کنار رودخانه گرگان‌رود) است. زمین‌های قابل کشت در این روستا حدود ۳۰۰۰ هکتار وسعت دارد. رودخانه گرگان از وسط روستا عبور می‌کند و زمین‌های حاشیه آن برای شالی‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. در گذشته، در مسیر این رودخانه آسیاب آبی نیز وجود داشت. یکی دیگر از اشتغالات مردم دامداری است که شامل نگهداری گاو، گوسفند و بز می‌شود. در این روستا حدود ۱۵۰۰ رأس گوسفند، ۱۵۰۰ رأس بز و ۳۰۰ رأس گاو نگهداری می‌شود. معمولاً از فروش بره و محصولات لبنی مانند ماست، شیر و روغن محلی کسب درآمد می‌کنند. باغداری در این روستا چندان رایج نیست، اما اهالی در حیاط منازل خود درختانی از جمله انار، آلوسیاه، انجیر، توت و انگور کاشته‌اند. زنبورداری نیز یکی از مشاغل اهالی است. پرورش کرم‌ابریشم از زمان‌های دور در این روستا رواج داشته و همچنان به عنوان منبع درآمد مهمی محسوب می‌شود. علاوه بر آن، دومالان (تراپل) در سال‌های اخیر یکی دیگر از منابع درآمدی اصلی اهالی بوده است.[17]
از جمله آثار باستانی و تاریخی این روستا می‌توان به یل‌گوزدفه اشاره کرد؛ این مکان قبرستانی قدیمی است که دارای نمادهای چوبی می‌باشد.[18]
روستا در میان تپه‌ماهورهایی قرار دارد که به نظر می‌رسد تردد در فصل زمستان را دشوار می‌کند. اهالی پیش‌تر در آلاچیق‌ها سکونت داشتند و بعدها مساکنی با مصالح موجود منطقه به نام نژده و پاس‌خا (ساختمان گِلی) ساخته شد. معماری سنتی و بافت خانه‌ها همچنان حفظ شده و بسیاری از خانه‌ها هنوز گِلی هستند. با این حال، در سال‌های اخیر مردم تلاش کرده‌اند ساخت خانه‌هایی با مصالح مدرن مانند میلگرد، آجر و پوشش‌هایی از حلب، ایرانیت و ایزوگام را رواج دهند. بنابراین، به تدریج خانه‌های گِلی تخریب و جای خود را به ساختمان‌های جدید می‌دهند. [19]
از مکان‌های گردشگری روستا می‌توان به منطقه جنگلی تلارلی که دارای چشمه است، و همچنین مناطق قال‌چشمه، قارالی‌باغ، پُورچشمه، قورقانینگ‌چشمه‌سی و کوی‌لر اشاره کرد که در انتهای پارک جنگلی گلستان قرار دارند. اهالی روستا برای گذران اوقات فراغت و تفریح به این مناطق مراجعه می‌کنند. [20] در چند سال اخیر، بسیاری از مناطق جنگلی که پوشش گیاهی کمی داشتند، با کاشت درختان کاج جایگزین شده‌اند. بسیاری از اهالی بر این باورند که کاشت درختان کاج باعث خشکی چشمه‌ها شده و بیش از هفت چشمه طبیعی در سال‌های اخیر خشک شده است.[21]
آداب و رسوم اهالی روستا، مانند مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، یوور، نماز تراویح و ختم قرآن در ماه مبارک رمضان و مراسم آق‌آش در سن ۶۳ سالگی، همانند سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود. در گذشته، در روزهای عید فطر و قربان، بزرگ و کوچک خانه‌به‌خانه می‌رفتند و عید را تبریک می‌گفتند، اما امروزه این رسم عمدتاً به کودکان محدود شده است.
یکی از آداب و رسوم طلب باران نیز بدین صورت است که فردی تندخو انتخاب می‌شود و در رودخانه زیر آب گرفته می‌شود، و باور بر این است که این عمل باعث بارش باران خواهد شد.[22]
از جمله صنایع دستی تولیدی زنان و دختران این ناحیه می‌توان به پشتی‌ترکمنی، قالب‌بافی، تایخادوزی، نمدمالی، دوخت لباس‌های محلی به ویژه کتان که امروزه توجه بیشتری به آن می‌شود (که ترکمن‌ها آن را تارا‌بافی می‌نامند)، جانمازی، سوزن‌دوزی، بالاک‌دوزی و… اشاره کرد. همچنین، ساخت یاپنجا که مخصوص چوپانان بود و آنان را در برابر باد و باران محافظت می‌کرد، از دیگر فعالیت‌های دستی اهالی به شمار می‌آید. غذای محلی و اصلی اهالی روستا امروزه چکدرمه نام دارد. دیگر غذاهای محلی عبارتند از: اون‌آش، قایش، چورفا، قاتیق‌لی‌آش، سویت‌لی‌آش، آقجا‌آش، آرفا چورگ، مس‌سووا، بولاماق و غیره. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کمرنگ یا حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به بازی‌های گولنگ‌اودجه، گوزللم‌پررق، چلکن، سالانجاق، دونغیز-دونغیز، چورگ، توپ‌قاق‌دیر، آششیق، قوز (گردوبازی) و… اشاره کرد. در بین دختران نیز بازی‌هایی مانند آی‌ترک، گون‌ترک، لالایی دختران و غیره رایج بوده است.[23]
آمار جمعیت این روستا بر اساس سرشماری نفوس و مسکن به شرح زیر گزارش شده است.[24]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
272[25] |
|
1345 |
59 |
328[26] |
|
1345 |
57 |
327[27] |
|
1355 |
165 |
1015[28] |
|
1365 |
240 |
1684 |
|
1375 |
46 |
291[29] |
|
1365 |
56 |
412 |
|
1375 |
105 |
470 |
|
1385 |
95 |
365 |
|
1390 |
* |
272 |
|
1395 |
59 |
328 |
اولین مسجد و محل عبادت اهالی بدون سقف مشخص، در مراتع اطراف روستا اقامه می‌شد. پس از مهاجرت تعداد بیشتری از خانواده‌ها به این محل، در حدود سال ۱۳۳۵ش مسجدی ساخته شد که بعدها سه بار بازسازی گردید. ساختمان مسجد فعلی نیز در حدود سال ۱۳۸۳ش بنا شد.[30] حضور اولین معلم در این روستا به سال ۱۳۵۴ش بازمی‌گردد و همزمان کلاس‌های شبانه برای بزرگسالان نیز برگزار می‌شد.
از جمله امکانات دولتی روستا می‌توان به موارد فوق اشاره کرد: مخابرات: با یک خط در سال ۱۳۷۹ که بعدها به تمام خانه‌ها خط مستقل داده شد. خانه بهداشت تأسیس در سال 1381. ساختمان دهیاری، مدرسه متوسطه اول تأسیس در سال 1380. شرکت تعاونی روستایی با عضویت بیش از ده روستا، برق‌رسانی در سال 1362، گازرسانی در سال 1397، ایجاد جاده آسفالت در سال 1383، یک باب نانوایی، دکل مخابرات همراه اول، آب لوله‌کشی پیش‌تر با مشارکت اهالی انجام شده بود و در سال ۱۳۹۵ با هزینه دولتی تکمیل شد؛[31] بهره‌برداری رسمی از آن در بهمن ماه ۱۳۹۵ صورت گرفت.[32] تشکیل انجمن میراث‌فرهنگی روستا در مهر ماه ۱۳۹۹ به منظور حفاظت، مراقبت و معرفی آثار تاریخی، آداب و رسوم محلی، بوم‌گردی، گردشگری و میراث ملموس و ناملموس.[33] این روستا تاکنون چهار شهید تقدیم کرده است.[34]
[1] سازمان نقشه‌برداری کشوری.
[2] نیازی، بردیزاده، 1401
[3] بردیزاده، 1401
[4] نیازی، بردیزاده، 1401
[5] نیازی، 1401
[6] سمیع‌زاده، 1401
[7] تیموری، (1384). ص 765.
[8] بارنز، (1395). ص 102.
[9] ییت، ( 1365)، ص 205.
[10] فرهنگ‌جغرافیایی ایران. (1380)، ص 1080.
[11] ستادارتش ایران، ( 1329)، ص 330.
[12] قورخانچی(1360)، ص 60-59.
[13] روستای قره‌یسر فعلی.
[14] توحدی، ( 1385)، صص 569-568.
[15] بهبودی، ( 1393)، صص 400-399.
[16] نیازی، بردیزاده، 1401
[17] نیازی، رحمان‌زاده، بردیزاده، 1401
[18] بردیزاده، 1401
[19] - نیازی، بردیزاده، 1401
[20] نیازی، بردیزاده، 1401
[21] نیازی، 1401
[22] بردیزاده، 1401
[23] نیازی، بردیزاده، نیازی و نیازی، 1401
[24] مرکز آمار ایران
[25] کل روستاهای یل‌چشمه را شامل می‌شود.
[26] تحت عنوان یل‌چشمه جزئی از دهستان گلیداغ.
[27] تحت عنوان داری‌یل‌چشمه جزئی از دهستان گلیداغ.
[28] احتمالا یل‌چشمه و داریدیلچشمه با هم محاسبه شده‌اند. جزئی از دهستان مراوه‌تپه.
[29] در این سرشماری تحت عنوان یل‌چشمه جدید و جزئی از دهستان زاوکوه نوشته شده است.
[30] نیازی، بردیزاده، نادری‌مطلق، نیازی، 1401.
[31] نیازی، بردیزاده، نیازی و نیازی، 1401.
[32] سایت فرمانداری کلاله.
[33] میراث‌فرهنگی وگردشگری‌وصنایع‌دستی‌استان‌گلستان
[34] نیازی، بردیزاده، نیازی و نیازی، 1401.
منابع:
- بارنز، آلکس. (1395). سفرنامه بارنز (ترجمه حسن سلطانی‌فر). مشهد: به‌نشر.
- بهبودی، هدایت‌الله. (1393). روزشمار تاریخ معاصر ایران (جلد پنجم). تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- توحدی، کلیم‌الله. (1385). حرکت تاریخی کرد به خراسان (جلد ششم). تهران: نشر واسع.
- تیموری، ابراهیم. (1384). دو سال آخر (جلد دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- سازمان نقشه برداری کشوری، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران، https://gndb.ncc.gov.ir
- ستاد ارتش ایران، دایره جغرافیایی. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران (جلد سوم). تهران: دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با حمید نیازی. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با نورمحمد بردیزاده. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با آنه‌محمدحاجی نیازی. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با باغده‌گل‌حاجی نادری‌مطلق. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با عبدالباسط نیازی. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با مایا سمیع‌زاده. 2 خرداد.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با قربانگلدی نیازی. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با عبدالهادی رحمان‌زاده. 12 اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با نورمحمد بردیزاده (عضو شورای سابق روستا). 12 اردیبهشت.
- فرمانداری کلاله، (چهارشنبه 04/03/1401ش.): https://kalaleh.golestanp.ir/
- فرهنگ جغرافیایی ایران: خراسان. (1380). (ترجمه کاظم خادمیان). مشهد: آستان قدس رضوی.
- قورخانچی، محمدعلی. (1360). نخبه سیفیه (به‌کوشش منصوره اتحادیه). تهران: نشر تاریخ ایران.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/.
- میراث‌فرهنگی وگردشگری‌وصنایع‌دستی‌استان‌گلستان https://golestan.mcth.ir/show.php?id=14249 چهارشنبه 04/03/1401ش.
- ییت، ادوارد. (1365). سفرنامه خراسان و سیستان (ترجمه قدرت‌الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری). تهران: یزدان.