فرخسر پایین
فرخسر/ فرخه‌سر پایین
Farxesar-e Pāyin
روستایی واقع در دهستان پالیزان، بخش مرکزی، شهرستان مراوه‌تپه استان گلستان.
روستا در ۱۵ کیلومتری شرق شهر مراوه‌تپه قرار دارد و طول جغرافیایی 23ً 6َ °55 و عرض جغرافیایی54ً 54َ °37 است. ارتفاع روستا از سطح دریا ۲۵۵ متر می‌باشد.[1]
موقعیت‌های جغرافیایی اطراف روستا به شرح زیر است: در شرق، روستای گواندر و موقعیت طبیعی قره‌تیکن‌لی؛ در غرب، روستای ترناولی و دره‌ی سیدعبدالله؛[2] در شمال، رودخانه اترک و در جنوب، ارتفاعات حاجی‌داغ و روستای بسطام‌دره قرار دارد.
درباره وجه تسمیه روستا، گروهی معتقدند که در گذشته، در جنوب روستا آبشاری از ارتفاعات جاری بود که مردم محلی صدای آن را «پارلاب» می‌نامیدند. در کنار این آبشارها درختانی به نام سرلیک وجود داشت که آب‌های جاری به آن‌ها برخورد می‌کرد و محل را «پارق‌سر» می‌خواندند. به مرور این نام به پرخه‌سر، فرق‌سر، فرخه‌سر و نهایتاً فرخسر تبدیل شد. گروهی دیگر بر این باورند که نام روستا از نام شخصی به همین نام گرفته شده است که سال‌ها قبل در این منطقه زندگی می‌کرد.[3]
پیشینه تاریخی روستا نشان می‌دهد که اهالی تحت عنوان طایفه قالمق در حدود حسن‌طبیب زندگی می‌کردند و سپس به محل کنونی سوزش و ساری‌قمیش مهاجرت کردند.[4] آنان به صورت عشایری و کوچ‌نشینی، برای یافتن چراگاه مناسب، دائماً از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر جابجا می‌شدند. آخرین جابجایی اهالی بین الچکلی و محل سکونت فعلی رخ داد. بسیاری از بزرگان در الچکلی ماندگار شدند، برخی در سال ۱۳۵۴ ش. به فرخسر بالا مهاجرت کردند[5]و گروهی مکان فعلی را برای سکونت انتخاب نمودند.[6] پس از چند سال، در سال ۱۳۶۱ ش. اهالی به دو گروه تقسیم شدند: گروهی در فرخسر بالا ماندگار و گروهی در فرخسر پایین سکونت اختیار کردند.[7]
زبان اهالی این روستا ترکمنی است و همگی مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی می‌باشند. اهالی روستا همگی ترکمن از طایفه یموت و تیره‌های دوجی (قالمق) و سلاخ هستند که شامل خانواده‌های حاجیلی‌دوجی، تیهایی‌دوجی، رحمانی‌منش، برزه‌کار، بلندپایه، آدینه‌دوجی و خدایی می‌شوند.[8]
عسگری خانقاه در تقسیم‌بندی طایفه یموت، آن‌ها را به سه گروه ویس، شرپ و چونی تقسیم کرده و گروه شرپ را نیز به چهار شاخه دیه‌جی، سردار، غراوی و بهلکه تقسیم‌بندی نموده است.[9]
شغل اصلی مردم روستا دامداری است و بیشتر شامل نگهداری گوسفند، بز، گاو، شتر و ... می‌باشد. تعداد دام‌های روستا حدود ۶۰۰۰ رأس گوسفند و بز، ۶۰۰ رأس گاو و ۳۰ رأس شتر است. درآمد اصلی اهالی از فروش بره‌ها و محصولات لبنی مانند شیر، ماست، روغن محلی و پنیر تأمین می‌شود. شغل دیگر مردم روستا کشاورزی است و عمدتاً شامل کشت گندم، جو، هندوانه، کنجد، کلزا و آفتابگردان می‌شود. سطح کشت روستا حدود ۱۰۰۰ هکتار زمین را شامل می‌گردد.[10] بسیاری از اهالی روستا هنوز دارای باغات قدیمی شامل درختان مثمر انار، انگور، انجیر و ... هستند و در سال‌های اخیر کشت زیتون نیز رواج یافته است. سطح کل باغات روستا حدود ۱۲۰ هکتار است. همچنین اکثر خانواده‌ها در کنار منازل خود درختانی مانند انجیر، انار و چنار دارند. در اطراف روستا، درختان انار خودرو و وحشی نیز رشد می‌کنند که اغلب توسط سودجویان قبل از رسیدن میوه جمع‌آوری می‌شوند.[11]
از آثار تاریخی و باستانی در اطراف این روستا می‌توان به زیارتگاه قره‌خوجه اشاره کرد که در شمال روستا و کنار رودخانه اترک قرار دارد. به گفته مطلعین، وی از طایفه خوجه و انسانی شریف بوده و امروزه این مکان به عنوان زیارتگاه شناخته می‌شود.
یکی دیگر از مناطق گردشگری روستا، مسیر رودخانه حاجی‌داغ در جنوب روستا است که دارای مناظر طبیعی زیبا می‌باشد و اهالی برای گردش و تفریح به این محل مراجعه می‌کنند.[12]
معماری و بافت سنتی روستا همچنان حفظ شده و بسیاری از خانه‌ها گلی باقی مانده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر ساخت خانه‌هایی با مصالح نوین مانند میلگرد، آجر و پوشش‌های حلب، ایرانیت و ایزوگام رواج یافته و به تدریج خانه‌های گلی تخریب و جای خود را به سازه‌های جدید می‌دهند.
آداب و رسوم اهالی روستا شامل مراسم عروسی، عیدین قربان و فطر، مراسم یوور در شب چهاردهم ماه رمضان، مراسم آق‌آش در سن ۶۳ سالگی و دیگر مناسبت‌ها است و مانند سایر ترکمن‌ها برگزار می‌شود.
از صنایع دستی زنان و دختران می‌توان به قالی‌بافی، پشتی‌بافی، بالاق‌دوزی، ساخت تابلو و دیگر صنایع کوچک، پرده‌دوزی و نمدمالی اشاره کرد که هنوز هم کمابیش رونق دارند. غذاهای محلی و اصلی اهالی شامل چکدرمه، چوربا، دومچ، سویت‌لی‌آش، بورگ، اون‌آش، قایش، تامدیرچورک، پتیر و دیگر غذاها است. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کم‌رنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به چورگ، گلیم‌پرچگ (بوقین‌مجا)، آششیق، هگ‌گال و چیش اشاره کرد. بازی یوزگ به ویژه طرفداران بیشتری داشته و هنوز هم در مراسم عروسی با کمک صاحب عروسی برگزار می‌شود.[13]
در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران (۱۳۲۹ ش.) آمده است که روستای فرخه‌سر ده کوچکی از بخش مراوه‌تپه شهرستان گنبد است و در ۱۲ کیلومتری شرق مراوه، در کنار رودخانه اترک قرار دارد.[14] احتمالاً اهالی در آن زمان در محل الچکلی سکونت داشتند. گروهی از اهالی هنوز سبک زندگی عشایری خود را حفظ کرده و بین محل سکونت فعلی و منطقه‌ای به نام قرقلی‌دره در حال جابجایی هستند.[15] یکی از محله‌های این روستا به نام فرخسر بالا دارای مدرسه‌ای مستقل است. این محله تنها در سرشماری سال ۱۳۷۵ ش. به‌طور جداگانه ثبت شده و ۸ خانوار با جمعیت ۷۲ نفر داشته است. پس از آن، جمعیت فرخسر بالا در سرشماری‌های بعدی همراه با روستای فرخسر پایین محاسبه شده است. آمار جمعیتی این آبادی بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر است:[16]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
* |
|
1345 |
25 |
152 |
|
1355 |
33 |
236 |
|
1365 |
69 |
413 |
|
1375 |
80 |
553 |
|
1385 |
129 |
796 |
|
1390 |
189 |
879 |
|
1395 |
210 |
870 |
اولین مسجد گلی روستا در سال ۱۳۶۱ ش. توسط تویلی‌حاجی با همکاری اهالی و از خشت و گل ساخته شد. این مسجد در سال ۱۳۷۸ ش. تخریب و ساختمان آجری فعلی جایگزین آن گردید.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۴۵ ش.، روستای فرخه‌سر دارای دبستان بوده است.[17] با این حال، اهالی حضور معلم سپاه دانش را به سال‌های ۱۳۵۵ ش. نسبت می‌دهند.[18] برخی از اهالی روستا مدرسه‌ای از خشت و گل ساختند و در اختیار آموزش و پرورش قرار دادند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با کمک جهاد سازندگی، مدرسه‌ای آجری ساخته شد و ساختمان گلی نیز به محل اسکان موقت معلمان تبدیل گردید. ساختمان آجری همچنان مورد استفاده است. در سال ۱۳۸۴ ش. نیز مدرسه راهنمایی «امام محمدباقر (ع)» در روستا تأسیس شد که به صورت مختلط دختر و پسر اداره می‌شود. سایر امکانات دولتی روستا شامل شرکت تعاونی روستایی عشایری زیر نظر شرکت تعاونی ساری‌قمیش (۱۳۵۸)، برق (۱۳۶۴)، خانه بهداشت (۱۳۷۵)، آب لوله‌کشی—که در اوایل انقلاب توسط جهاد سازندگی اجرا شده و در دو سال اخیر بازسازی و مجهز به کنتور شده است—گازرسانی (۱۳۹۴)، جاده آسفالت، دکل صدا و سیما و مخابرات و غیره می‌باشد. یک نفر از اهالی روستا در جنگ تحمیلی ایران و عراق شهید شده است.[19]
[1] سازمان نقشه برداری کشوری
[2] این دره پس از فوت سیدعبدالله، دامدار اهل مُجن شاهرود، به نام وی نام‌گذاری شد.
[3] حاجیلی‌دوجی، 1401.
[4] برزه‌کار، 1401.
[5] حاجیلی‌دوجی، 1401.
[6] برزه‌کار، 1401.
[7] حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی و قربانی‌غراوی، 1401.
[8] برزه‌کار، 1401.
[9] عسگری‌خانقاه و کمالی، (1374) ص 61.
[10] - حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی، 1401.
[11] حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی، 1401.
[12] حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی، 1401.
[13] حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی و قربانی‌غراوی، 1401.
[14] فرهنگ جغرافیایی ایران، (1329)، ص 149.
[15] برزه‌کار، 1401.
[16] مرکز آمار ایران
[17] مرکز آمار ایران
[18] حاجیلی‌دوجی، 1/2/1401ش.
[19]حاجیلی‌دوجی و حاجیلی‌دوجی و قربانی‌غراوی، 1401.
منابع:
- سازمان نقشه برداری کشوری، پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران: https://gndb.ncc.gov.ir
- عسگری خانقاه، اصغر و محمدشریف کمالی. (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با آغاگل حاجیلی‌دوجی (بهورز روستا). یک اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با تویلی حاجیلی‌دوجی. 11 فروردین.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با خلیل پهلوان‌دوجی. 15 خرداد.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با طواق‌محمد حاجیلی‌دوجی. 11 فروردین.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با عاشورمحمد حاجیلی‌دوجی. یک اردیبهشت.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با محمد قربانی‌غراوی. 11 فروردین.
- فجوری، ستاربردی. (1401). گفتگوی شخصی با نظرقلیچ برزه‌کار (عضو شورای سابق روستا). یک اردیبهشت.
- فرهنگ جغرافیایی ایران (1329). جلد سوم، استان دوم. تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/