محمدشاهیر

 محمد شاهیر

Mohammad šāhir

روستایی واقع در دهستان پالیزان، بخش مرکزی، شهرستان مراوه‌تپه، استان گلستان.

این روستا در ۲۵ کیلومتری شرق شهرستان مراوه‌تپه، در طول جغرافیایی 13ً  14َ °56  و عرض جغرافیایی 47ً  54َ °37، و در ارتفاع ۳۱۴ متری از سطح دریا قرار دارد.[1]

موقعیت‌های جغرافیایی اطراف روستا عبارتند از: در شرق، روستای قوشه‌تپه با فاصله‌ی تقریبی ۲۰۰ متر؛ در غرب، روستای یکه‌تپه و گردن‌لی قاقا؛ در جنوب، چنارلی‌نینگ‌داغی، چاغات‌لیق، گینگ‌دره، توپ‌نار و ارتفاعات هُونکی؛ و در شمال، رودخانه اترک، غایراکی‌داغ، محمدشاهیرینگ‌چشمه‌سی و یاپانگ‌توقایی.[2]

ژنرال سرپرسی سایکس که در سال ۱۲۸۰ ش. از این منطقه عبور کرده، در کتاب خود می‌نویسد: «به کتل هُونکی یا هونکی رسیدیم که ارتفاع آن ۱۰۳۶ متر بود.»[3]

برابر نقل یکی از اهالی، وجه تسمیه‌ی روستا برگرفته از نام شخصی به نام محمدشاهیر است. وی که برادرزاده‌ی این شخص است، سال مرگ پدرش را ۱۳۴۷ ش. اعلام کرد، اما سال فوت خود محمدشاهیر معلوم نیست. احتمال داده‌اند که این نام برگرفته از یکی از نیاکان قبلی آنان بوده که نام او نیز محمدشاهیر بوده است.[4] به گفته‌ی بومیان روستا، ساکنان اولیه‌ی این آبادی زمانی در خاک ترکمنستان فعلی سکونت داشته‌اند. آنان زندگی کوچ‌نشینی را تجربه کرده و در محل‌های مختلفی از جمله نارلی‌آجی‌سو، پلی‌گلیداغ، نزدیک کوه چنارلی و حاشیه‌ی رودخانه‌ی اترک سکونت داشته‌اند و در اوایل دوره‌ی پهلوی، در این مکان و در کنار رودخانه‌ی اترک، سکونت دائمی اختیار کرده‌اند.[5] وقتی به سرشماری سال ۱۳۴۵ ش. مراجعه شد، این روستا دارای شش خانوار بوده که به نظر می‌رسد بانیان اصلی روستا بوده‌اند.

زبان اهالی این روستا ترکمنی است. همگی مسلمان، اهل سنت و حنفی‌مذهب هستند و از ترکمن‌های یموت می‌باشند. عسگری خانقاه در تقسیم‌بندی طایفه‌ی یموت‌ها، آن‌ها را به سه گروه ویس، شرپ و چونی تقسیم کرده و شرپ‌ها را نیز به چهار گروه دیه‌جی، سردار، غراوی و بهلکه تقسیم‌بندی کرده است.[6] در کتاب «سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان»، که این سفرنامه از ۳۱ خرداد ۱۲۳۹ ش. آغاز و در خرداد ۱۲۴۰ ش. به پایان رسیده است، آمده که غراوی‌ها اغلب در اترک و بلخان سکونت داشته و تعداد خانه‌های آنان نزدیک به ۲۵۰ خانه بوده است.[7] ساکنان این روستا همگی از تیره‌ی یاپانگ هستند و دارای نام‌های خانوادگی بای‌زاده‌غراوی، بازدار، شاعرغراوی، یاپانگ‌غراوی و خالدی‌غراوی می‌باشند. [8]

از گذشته‌ی دور، اهالی روستا به زراعت و گله‌داری مشغول بوده‌اند. زمانی دامداری شغل اصلی آنان بود، اما امروزه کشاورزی در اولویت قرار دارد و قریب به ۱۵۰ هکتار زمین را شامل می‌شود. انواع محصولاتی که کشت می‌شوند شامل گندم، جو، هندوانه، کنجد و غیره است. در حاشیه‌ی رودخانه‌ی اترک نیز با استفاده از آب این رودخانه و حفر چاه، کشت شالی رواج دارد.  دامداری یکی دیگر از مشاغل اصلی اهالی در سال‌های دور بوده که امروزه کم‌رنگ شده است. از دلایل این کاهش می‌توان به گسترش جنگل‌کاری در منطقه و ممانعت از چرای دام در جنگل‌ها و منابع طبیعی اطراف روستا اشاره کرد. در حال حاضر، دام‌های اهالی شامل قریب به ۴۰۰ راس گوسفند و بز و ۵۰ راس گاو می‌باشد. گاوچرانی در روستا به ازای هر گاو، یک روز چوپانی را می‌طلبد. اهالی از فرآورده‌های دامی مانند شیر، ماست، روغن محلی، گوشت و غیره استفاده می‌کنند. یکی از اهالی به نام عبدالصمد شاعرغراوی نیز به پرورش شتر می‌پردازد که دوغ آن بسیار معروف است. اهالی همچنین در حیاط منازل خود درختان مثمر مانند انار، انجیر، انگور، گلابی و غیره دارند.[9]

از آثار باستانی و قدیمی این روستا، که در محل زیارتگاه گردن‌لی‌قاقا نیم‌تنه‌ی بدن انسان قرار داشت، در سال‌های اخیر تخریب شده است و در نهایت، برای حفظ و حراست، به اداره‌ی میراث فرهنگی شهرستان انتقال داده شد.[10]

معماری خانه‌ها نسبت به گذشته تغییر اساسی داشته است. زمانی اهالی این روستا در داخل آلاچیق‌ها زندگی می‌کردند و بعدها همه خانه‌ها به صورت گِلی ساخته شد. اما زلزله‌ی سال ۱۳۴۹ ش. تغییر اساسی در معماری خانه‌ها به وجود آورد و پس از آن، خانه‌های آجری ساخته شد. امروزه بسیاری از خانه‌های گِلی قدیمی تخریب شده یا به انباری تبدیل شده و به جای آن، ساختمان‌های جدید با امکانات و تجهیزات مدرن بنا شده است. در حال حاضر، ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف حلب، ایرانیت و قیرگونی رواج یافته است که معمولاً با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی از طرف بنیاد مسکن شهرستان و با استفاده از مصالح نوین مانند میلگرد و سایر تجهیزات ساخته می‌شوند. از مناطق گردشگری اطراف روستا می‌توان به دام‌دامی و گردن‌لی‌قاقا اشاره کرد.

آداب و رسوم اهالی روستا، مانند سایر ترکمن‌ها، شامل مراسم طوی یا عروسی، عیدین قربان و فطر، اقامه نماز تراویح، مراسم مولودخوانی، مراسم یارمضان، آق‌آش و غیره است. صنایع دستی بانوان در سال‌های گذشته شامل فرش‌بافی، جانمازی، بالاک‌دوزی، نمدمالی و غیره بوده، اما امروزه این فعالیت‌ها بسیار کم‌رنگ شده است.[11] 

غذاهای محلی روستا عبارتند از: چورفا، قاتیق‌لی‌آش، اون‌آش، جززیق‌لی‌آش، قولاق، آیران‌چورفا و غیره. از جمله بازی‌های بومی و محلی که در سال‌های گذشته رواج داشته و امروزه بسیار کم‌رنگ یا حتی فراموش شده‌اند، می‌توان به چوررگ، قاراگوردیم‌پارق، اوق‌یای، آششیق، قاقارتوپ، چیش، هگ‌گال و غیره اشاره کرد. اما بازی و سرگرمی بزرگ که بیشتر در مراسم‌های عروسی برگزار می‌شد، یوزگ نام داشت.[12]

هم‌اکنون در این روستا قریب به ۴۹ خانوار با جمعیتی حدود ۱۸۴ نفر زندگی می‌کنند.[13] جمعیت این آبادی در گزارش سرشماری نفوس و مسکن ایران، به شرح زیر ثبت شده است: [14]

اولین مسجد روستا، به گفته‌ی مطلعین، در سال ۱۳۶۸ ش. و با استفاده از مصالح ساختمانی مدرن، به ویژه آجر، توسط اهالی ساخته شد. پیش از احداث مسجد، اهالی برای اقامه‌ی نماز به مسجد روستای قوشه‌تپه مراجعه می‌کردند.[16] لازم به ذکر است که در سرشماری سال ۱۳۴۵ ش. نیز وجود مسجد در این روستا ثبت شده بود. این روستا فاقد مدرسه است و فرزندان برای تحصیل به روستای همجوار، یعنی قوشه‌تپه، مراجعه می‌کنند.

از جمله امکانات دولتی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روستا ایجاد شده است، می‌توان به گازرسانی (۱۳۹۶ ش.)، برق‌رسانی (۱۳۶۴ ش.)، جاده آسفالت و شبکه‌ی آب لوله‌کشی از چشمه‌ی طاقان‌جانینگ‌چشمه‌سی اشاره کرد.[17]

• سازمان نقشه‌برداری کشور، نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir 
• سایکس، سرپرسی. (1363). سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس. )ترجمه حسین سعادت‌نوری(. تهران: لوحه.
• عسگری‌خانقاه، اصغر و محمدشریف کمالی. (1374). ایرانیان ترکمن. تهران: اساطیر.
• فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با حمید بای‌زاده‌غراوی (دهیار روستا). 7مهر.
• فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با خوجه‌نیاز بای‌زاده‌غراوی. 7مهر.
• فجوری، ستاربردی. (1402). گفتگوی شخصی با طوطی‌گل یاپنگ‌غراوی. 7مهر.
• مرکز آمار ایران https://www.amar.org.ir/
• میرزا ابراهیم. (2535). سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان (بکوشش مسعود گلزاری). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.