عزیزآباد
عزیزآباد / Azizābād
روستایی واقع در دهستان عرب‌داغ، بخش پیشکمر، شهرستان کلاله، استان گلستان.
این روستا در ۳۵ کیلومتری شمال‌شرق شهرستان کلاله، در طول جغرافیایی 45ً 41َ °55 و عرض جغرافیایی 30ً 32َ °37، و در ارتفاع ۳۱۲ متری از سطح دریا قرار دارد. [1]
موقعیت نسبی روستا عبارت است از: از شمال قوشه‌سوور با دو درخت کهن‌سال سرو، قارین‌یاریق و پارپاری با زیارتگاهی به همین نام، از شرق روستای قره‌یسر در فاصله حدود ۵ کیلومتر، از غرب روستای یاساق‌لیق در فاصله حدود ۵ کیلومتر و از جنوب موقعیت‌های طبیعی تاقان‌کو، قیزیل‌آدا، قویی و آپ‌رالی.
موقعیت‌های نسبی اطراف روستا به این شرح است: از شمال، مناطق قوشه‌سوور (که نام آن از وجود دو درخت کهن‌سال سرو گرفته شده)، قارین‌یاریق و پارپاری (که نام آن از یک زیارتگاه محلی گرفته شده) قرار دارند. از شرق، روستای قره‌یسر با فاصله حدود ۵ کیلومتر واقع است. از غرب، روستای یاساق‌لیق با فاصله تقریبی ۵ کیلومتر قرار دارد. در جنوب، موقعیت‌های طبیعی تاقان‌کو، قیزیل‌آدا، قویی و آپ‌رالی واقع شده‌اند.
نام پیشین روستا سیغیرسکی بوده که در حدود سال ۱۳۲۵ش. به عزیزآباد تغییر یافت. نوشتارهای مختلف نام پیشین شامل سیغیرسه‌کی[2] و سیغیرسکیل[3] بوده که به مرور زمان به سیغیرسه‌کی تغییر یافته است. گفته می‌شود ساکنان اولیه در کنار رودخانه خانه‌هایی با مصالح موجود ساخته‌اند و این منازل به دلیل ناقص بودن، شبیه سکیل گاو بوده‌اند. به همین دلیل محل را سیغیرسکیل نامیده‌اند.
بر اساس روایتی دیگر، در دورانی که اکثر مردم روستا دامدار بودند و گاوهای بسیاری در روستا نگهداری می‌شد، هر روز عصر، هنگام بازگشت گاوها به روستا، آن‌ها به شکل سَکی[4]حرکت می‌کردند. به دلیل بی‌مسمی بودن نام پیشین روستا، وقتی فردی به نام آنه‌محمدقاری به این منطقه کوچ کرد، این محل را بسیار محترم و عزیز دانست و نام روستا را به عزیزآباد تغییر داد.[5] قدیمی‌ترین منبع موجود که نام روستا در آن آمده، مربوط به سال ۱۳۲۹ش. است. در این منبع چنین نوشته شده است: «عزیزآباد، دهی از دهستان گرگان، بخش مرکزی شهرستان گنبد؛ به نام اصلی آن کروک مراجعه شود.» [6]
بیشتر ساکنان روستای عزیزآباد از مناطق شارلق و گلیداغ مهاجرت کرده و در این محل سکونت دائمی اختیار کردند. در آن زمان، گروهی از ترکمن‌های تکه نیز از تربت‌جام به گلیداغ مهاجرت کرده بودند و سرپرستی آنان به آنه‌محمدقاری واگذار شده بود. گفته می‌شود وی به دلیل مسئولیت جدید خود و شاید نیز به سبب ناسازگاری با برخی طوایف دیگر، حدود سال ۱۳۲۵ش. در این منطقه ساکن شد.
به گفته‌ی یکی از ساکنان، گروهی دیگر از بانیان روستا ابتدا از گلیداغ به روستای یکه‌قوز مهاجرت کرده و مدتی در آن‌جا اقامت داشتند. سپس به‌دلیل بروز درگیری‌ها و اختلافات محلی، از آن‌جا کوچ کرده و در عزیزآباد ساکن شدند. پیش از ورود این گروه‌ها، فردی در این محل به‌صورت چاروا و دامدار زندگی می‌کرد.[7]
اما یکی از رویدادهای تاریخی تلخ و مهم در این منطقه، قشون‌کشی جان‌محمدخان دَولو و کشتارهای گسترده‌ی او است که در پاییز سال ۱۳۰۴ش. روی داد. قشون جان‌محمدخان پس از به آتش کشیدن روستای یانبلاق، وارد دره‌ی یل‌چشمه شد و در مسیر خود، تا هنگام غروب آفتاب که به روستای باری‌ایشان (یا بای‌ایشان)[8] رسید، تمامی آلاچیق‌ها و تالارهای مقابل آن‌ها را به آتش کشید. ساکنان این روستاها از برابر قشون گریختند؛ گروهی در بای‌ایشان ماندند و گروهی دیگر تا خاک شوروی پناه بردند.[9] احتمال می‌رود که ساکنان اولیه‌ی این روستا نیز در پی این وقایع، محل سکونت خود را ترک کرده و پس از گذشت چند سال، بار دیگر به این منطقه بازگشته و در آن ساکن شده باشند.
زبان مردم این روستا ترکمنی است و تمامی ساکنان آن مسلمان، اهل سنت و پیرو مذهب حنفی هستند. در گذشته، گروهی از مهاجران منطقه‌ی درگز نیز در این روستا ساکن بودند که در اوایل انقلاب اسلامی به شهر کلاله مهاجرت کردند.
مردم این روستا همگی ترکمن و از طایفه‌ی گوکلان هستند. «نِمسه آلمانی» (۱۲۶۰ش) در گزارش خود، ضمن برشمردن طوایف مختلف گوکلان، اهالی تیره‌ی سقرسیکی را جزئی از طایفه‌ی قایی دانسته و محل سکونت آنان را در مناطق قاری‌قلعه و دارو (یا داری) ذکر کرده است.[10]
قورقانچی در تقسیم‌بندی طایفه‌ی گوکلان، آنان را به دو گروه اصلیِ حلقه‌داغلی و دودورغه تقسیم می‌کند. در گروه حلقه‌داغلی و زیرگروه قره‌بلخان، وی یازده طایفه و تیره را برمی‌شمارد که عبارت‌اند از: آجی‌بیک، پاشی (یا پاشایی)، قاپان، پچ، قارا (احتمالاً بش‌قارداش)، خوردایماق، قیر، کروک، عرب، سقرسیکی و چتر (یا چوتور).[11]
در حال حاضر، در این روستا تیره‌های آفشاق، آقجا، تکه، کولی، قرناس، بقجه، مختوم، کل، اتوزاویلی، یل‌یانگی، بایات و درگزی سکونت دارند. نام‌های خانوادگی رایج در میان ساکنان شامل مختومی، پیروز، ایشانی، قاری، نفسی، خدری، احمدی، نورمحمدی، دست‌گذار، رجبی، قرناسی، ارازی تلو، مرادی، آق‌محمدی و فروزش است. در سال‌های اخیر، خانواده‌ی فروزش از منطقه‌ی جرگلان به روستا مهاجرت کرده‌اند.[12]
کشاورزی شغل اصلی اهالی روستا محسوب می‌شود و حدود هشتصد هکتار زمین زیر کشت دارد. محصولات اصلی شامل گندم، جو، کلزا، آفتابگردان، هندوانه و دیگر محصولات کشاورزی است. همچنین، کشت شالی به‌صورت محدود در حاشیه‌ی رودخانه‌ی گرگان که از وسط روستا عبور می‌کند، انجام می‌شود.
دامداری نیز یکی دیگر از مشاغل اهالی بوده است، اما در سال‌های اخیر به دلیل محدودیت در ورود دام به مراتع و جنگل‌ها و افزایش قیمت علوفه، این فعالیت تقریباً کاهش یافته است. شمار دام‌های روستا حدود ۱۰۰۰ رأس گوسفند و ۵۰۰ رأس گاو برآورد می‌شود. باغداری در این روستا بسیار محدود است و عمدتاً در حیاط منازل انجام می‌شود. درختان میوه شامل آلو، انجیر، انار، گردو، انگور و انواع دیگر میوه‌ها هستند. در سال‌های اخیر، آقایان ایوب مختومی و بای‌حاجی اقدام به احداث باغ کرده و درختان مثمر هلو، انار، گلاب و سایر میوه‌ها را کاشته‌اند.[13] در اطراف روستا، موقعیت‌های طبیعی مناسبی از جمله قوشه‌سوور و پارپاری وجود دارد که می‌توانند مکان‌هایی مناسب برای گردش و تفریح اهالی باشند.[14] رودخانه‌ی گرگانرود از وسط روستا عبور می‌کند. این رودخانه زمانی پرآب بود، اما در سال‌های اخیر و به‌دلیل خشکسالی‌های مکرر، جریان آن به شدت کاهش یافته و گاهی از جاری شدن بازمانده است.
بافت سنتی و معماری خانه‌ها در روستا تا حدودی حفظ شده است. پس از اسکان اجباری در دوران رضاشاه، اهالی به ساخت خانه‌های دائمی پرداخته و خانه‌های گلی به نام تام یا پاس‌خا احداث کردند. در سال‌های اخیر، با واگذاری مراتع روستا به جوانان، خانه‌هایی زیر نظر مهندسین بنیاد مسکن ساخته شده است. امروزه نیز ساخت خانه‌های آجری با پوشش سقف‌های حلب، ایرانیت و قیرگونی رواج یافته و معمولاً با برنامه‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بنیاد مسکن شهرستان و استفاده از مصالح نوین مانند میلگرد و سایر مصالح ساختمانی مدرن انجام می‌شود.
از آثار باستانی اطراف روستا می‌توان به دیوارتاریخی قزل‌آلانگ اشاره کرد که از وسط روستا در امتداد شرق ادامه دارد. کلنل ییت نیز به این اثر اشاره کرده و می‌نویسد: «دیوارهایی از آجرهای نسبتاً بزرگ در خاک مدفون شده است که در آن آثار و بقایای یک قلعه‌ی قدیمی قرار دارد که نزدیک به ۹۰ مترمربع مساحت دارد.»[15]
آداب و رسوم اهالی روستای عزیزآباد مشابه دیگر مناطق ترکمن‌نشین است و مراسمی مانند عروسی، عید قربان و عید فطر، یارمضان، آق‌آش و دیگر مناسبت‌های محلی برگزار می‌شود. از صنایع دستی معروف روستا می‌توان به تارابافی یا ابریشم‌بافی اشاره کرد که در سال‌های اخیر رونق زیادی یافته و حتی به‌عنوان یکی از قطب‌های تارابافی در ترکمن‌صحرا شناخته می‌شود. این روستا در اداره کل میراث فرهنگی نیز به‌عنوان روستای نمونه‌ی تارابافی ثبت شده است. رونق این صنعت تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد خانواده‌ها داشته است. در گذشته، پرورش کرم ابریشم نیز رواج داشته که هنوز به‌صورت محدود ادامه دارد، اما بسیاری از درختان توت که برای پرورش کرم ابریشم ضروری بودند، قطع شده و جای آن‌ها را ساختمان‌سازی گرفته است.[16]
روستای عزیزآباد یکی از قطب‌های مهم تولید نوغان در شهرستان کلاله است و سالانه به‌طور متوسط ۵۰۰ کیلوگرم پیله‌ی ابریشم توسط نوغانداران در کارگاه‌های خانگی روستا تولید می‌شود. از دیگر ظرفیت‌های مهم صنایع دستی، اشتغال بیش از ۴۰۰ هنرمند در رشته‌ی پارچه‌بافی است که نقش مهمی در اقتصاد و اشتغال محلی دارد.[17] پارچه‌بافی در این روستا به سبک ترکمن انجام می‌شود و پارچه‌ها با عرض حدود ۴۰ سانتی‌متر و در رنگ‌های الوان بافته می‌شوند. در میان زنان و دختران، صنایع دستی دیگری نیز رایج است که شامل بالاق‌دوزی، پرده‌دوزی، نمدمالی، نخ‌ریسی و فعالیت‌های مشابه است و کمابیش در اکثر خانواده‌ها انجام می‌شود. در میان مردان نیز دستگاه روغن‌کشی تحت عنوان جواز وجود داشته که با مهارت افراد محلی ساخته می‌شد و برای استخراج روغن کنجد، آفتابگردان و سایر دانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
غذاهای محلی اهالی روستای عزیزآباد شامل چکدرمه، اون‌آشی، مسسووا، آیرن‌خورش، شوله، قایش، چوربا، بورگ، شولا، سویت‌لی‌آش، دومَچ، پتیر، کومما و دیگر خوراکی‌های سنتی است.
از جمله بازی‌های بومی و محلی که در گذشته رواج داشته و امروزه به‌تدریج کمرنگ یا فراموش شده‌اند، می‌توان به قاچماقاجر، غیرلانگ، اشک‌مندی، گولنگ‌اودجه، آششیق، یوزگ، گلیم‌پرچگ، مازلو، باشک‌داش و سایر بازی‌های سنتی اشاره کرد.
آمار جمعیت روستای عزیزآباد بر اساس گزارش سرشماری نفوس و مسکن ایران به شرح زیر ارائه شده است:[18]
|
سال |
خانوار |
جمعیت |
|
1335 |
* |
371 |
|
1345 |
109 |
616 |
|
1355 |
127 |
675 |
|
1365 |
144 |
947 |
|
1375 |
154 |
1010 |
|
1385 |
305 |
1446 |
|
1390 |
418 |
1752 |
|
1395 |
400 |
1689 |
اولین مسجد روستای عزیزآباد حدود سال ۱۳۳۰ش. ساخته شد و بلافاصله در کنار آن حوزه‌ی علمیه‌ای نیز دایر گردید. در سال‌های بعد، مساجد دیگری نیز احداث شدند که از جمله آن‌ها می‌توان به مسجد محمدکریم‌ایشان، مسجد اسماعیل‌حاجی، مسجد خدرآباد، مسجد امام‌حسین(ع)، یک مسجد بین‌راهی و مسجد النبی اشاره کرد.[19]
حضور معلم سپاه‌دانش و فعالیت‌های آموزشی در روستای عزیزآباد به سال ۱۳۴۰ش. بازمی‌گردد.[20]حتی دانش‌آموزان روستاهای اطراف، از جمله اورجنلی و سوار، تحصیلات ابتدایی خود را در این روستا به اتمام رسانده‌اند. روستا دارای مدارس متوسطه اول پسرانه و دخترانه نیز می‌باشد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امکانات دولتی در روستای عزیزآباد شامل مرکز بهداشت (۱۳۵۹)، مرکز جامع سلامت (۱۳۷۰)، برق (۱۳۶۱)، سه باب نانوایی (۱۳۶۴)، گاز (۱۳۹۵)، دکل صدا و سیما (۱۳۸۵)، دفتر مخابراتی و فیبر نوری (۱۳۸۵)، آب لوله‌کشی از چشمه‌های زاو و ئیل‌چشمه (۱۳۸۴)، اداره محیط زیست منطقه حفاظت شده کوه عرب‌داغ (۱۳۶۲) و جاده آسفالت (۱۳۷۵) ایجاد شد و با توجه به پرجمعیت بودن، قدمت تاریخی و نقش این روستا به‌عنوان مرکز دهستان عرب‌داغ، نماز جمعه و نماز عیدین در آن به امامت احمدآخوند برگزار می‌شود. در جنگ تحمیلی ایران وعراق یک نفر از اهالی روستای عزیزآباد به شهادت رسیده است. [21]
[1] سازمان نقشه‌برداری کشوری.
[2] محل یا سکویی که با خاک، آجر و... برای نشستن ساخته می‌شود (متقی، 1371، ص. 367).
[3] سکیل یعنی سفیدی پاهای حیوانات از زانو به پایین (متقی، 1371، ص. 367).
[4] به معنای پله‌پله است؛ رد پای حرکت در زمین‌های شیب‌دار یا پله‌پله شدن مسیر برای حرکت، که گاهی حتی در مسیر جریان آب نیز دیده می‌شود.
[5] پیروز، مختومی و ایشانی، 5/5/1402
[6] فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329، ص 166.
[7] پیروز و مختومی، 1402
[8] روستای قره‌یسر فعلی.
[9] توحدی، 1385، صص 569-568.
[10] ذبیحی، 1363، ص 158.
[11] قورخانچی، 1360، ص60.
[12] مختومی، پیروز و ایشانی، 1402.
[13] مختومی و پیروز، 1402.
[14] مختومی، 1402.
[15] ییت، 1365، ص 208.
[16] پیروز، مختومی و پیروز،1402
[17] روستا نیوز، 1402
[18] مرکز آمار ایران.
[19] مختومی، پیروز، ایشانی، 5/5/1402
[20] سعادتی، 1402
[21] پیروز، مختومی، 1402
منابع:
- توحدی، کلیم‌الله. (1385). حرکت تاریخی کرد به خراسان (جلد6). تهران: نشر واسع.
- ذبیحی، مسیح. (1363). گرگان‌نامه. تهران: انتشارات بابک.
- روستا نیوز. (1402/05/12). بازیابی‌شده از https://www.rustanews.ir/news
- سازمان نقشه‌برداری کشور، پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران. قابل دسترسی از: https://gndb.ncc.gov.ir
- ستاد ارتش ایران. (1329). فرهنگ جغرافیایی ایران. تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 18مرداد). گفت‌وگوی شخصی با یوسف قاری.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 518رداد). گفت‌وگوی شخصی با عبادالله ایشانی (دهیار روستا).
- فجوری، ستاربردی. (1402، 5مرداد). گفت‌وگوی شخصی با ابراهیم‌قلی پیروز (معروف به آقه‌شیر).
- فجوری، ستاربردی. (1402، 5مرداد). گفت‌وگوی شخصی با حسام‌الدین پیروز.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 5مرداد). گفت‌وگوی شخصی با عبدالحق مختومی.
- فجوری، ستاربردی. (1402، 8شهریور). گفت‌وگوی شخصی با ارازمحمد سعادتی (مدیر مدرسه روستای عزیزآباد).
- قورخانچی، محمدعلی.(1360). نخبه سیفیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
- متقی، نورمحمد. (1371). فرهنگ سینا ترکمنی بفارسی. ]بی‌جا[: نورمحمد متقی.
- مرکز آمار ایران. درگاه ملی آمار. نتیجه سرشماری نفوس و مسکن. قابل دسترسی از:https://www.amar.org.ir
- ییت، کلنل چارلزادوارد. (1365). سفرنامه خراسان و سیستان (ترجمه قدرت‌الله روشنی‌زعفرانلو و مهرداد رهبری). تهران: یزدان.