آق قلعه

آلبوم‌خانه استرآباد

آق­‌قَلعه[1]/ آق­‌قَلا/ پهلوی‌­دژ

ارگ و قلعه‌­ای بوده در 3 فرسخی (18کیلومتری) شهر استرآباد که در اوایل دوران سلطنت ناصرالدین­‌شاه قاجار (ج. 1264ق) و در زمان حکومت محمدولی‏‌خان بیگلربیگی بر استرآباد بنا شده (آلبوم298. 1307ق/ ع31) و در اواخر سلطنت رضاشاه (حدود 1320ش) ویران گردیده است. بنابراین هرگاه در متون مربوط به سال­‌های آغازین سلطنت ناصرالدین شاه (تا حدود 1270ق)[2] نامی از آق­‌قلعه آمده، منظور از آن؛ ارگ قدیم یا مبارک­‌آباد است. (مبارک­‌آباد) محمدعلی قورخانچی در سال 1321ق (1282ش)،  آق­‌قلعه را این­گونه توصیف می‌کند: «بنای آق‌­قلعه در نقطه‌­ایست که از سه سمت خاکریزی احاطه دارد. این نقطه خیلی قدیم و آثار قدمتش معلوم و آثار شهریّت و خندق و خاکریز او هویداست. نسبت این آثار خاکریز را به امیر تیمور می‌دهند. آق­‌قلعه، قلعه‌­ایست محکم، بنای او در اوّل سلطنت ناصرالدین‌­شاه قاجار [تعمیر شده]. دیوارهای قلعه از خشت و گل و چینه است و از طرف داخلی قلعه؛ پشت دیوارها تماماً مردرو[3] و سر دیوارها کنگره و روی او آجر است... حمام و ذخیره هم دارد که از عدم تعمیر مخروبه شده و این قلعه دو دروازه دارد از آجر، و به قدر گنجایش یک فوج سرباز، اطاق تحتانی و فوقانی ساخته­‌اند که به واسطه‌ی عدم تعمیر، قریب به انهدام است و دو حیاط خلوت هم از آجر در داخل قلعه است که مخروبه شده و پوشش این اطاق­‌ها و خلوت‌­ها از چوب و روی آن­ها به شکل بناهای استرآباد از سفال[4] پخته پوشیده شده. در داخل قلعه آب نیست. راه آب‌­انباری در سمت شمالی قلعه است. ولی آب­‌انبار را خارج از قلعه، لب رودخانه‌­ی گرگان ساخته‌­اند که سابقاً به واسطه‌ی تلمبه از آب گرگان مملو می‌شده و فعلاً آب ندارد و تعمیر لازم دارد... دو سمت شرقی و غربی خارج قلعه، خندق است و رود گرگان از سمت شمالی قلعه جاریست و فاصله‌­ی رودخانه تا درب قلعه بیست و پنج قدم است و در محاذی درب قلعه در روی رودخانه، پل محکمی‌از آجر که مرکب از چهار چشمه است، ساخته شده و در انتهای پل دروازه‌­ی محکمی‌از آجر برپاست که وقتی این دروازه بسته شود، راه آمد و رفت ترکمان‌هایی که مجبورند از این راه به شهر بیایند مسدود است ... چنان­چه در استحکام و تعمیر آق­‌قلعه توجهی نشود عماًقریب به کلّی خراب خواهد شد». (اتحادیه و سعدوندیان.1360/53و54)[5]، حسینقلی مقصودلو در گزارش‌­های سال 1335ق (1296ش) اشاره به ویران بودن قلعه­‌ی آق‌­قلعه و آغاز ساخت و سازهای جدید در آن­جا دارد: «امر شد درآق‌­قلعه منازل چندی بسازند. آجرهای عمارت جهانسوزمیرزا و بناهای آق‌­قلعه از قبیل حمام و سربازخانه‌­ها که در زیر خاک پنهان شده بودند، امر شد ترکمان‌­های جعفربائی روزی هشتاد نفر، صد نفر آمده آجرها را بیرون کرده، اطراف آق‌­قلعه را با آجر و گل، سربازخانه می‌سازند.» (افشار و دریاگشت. 1363/528)، رضاشاه در سفرنامه‌­ی مازندران مورخ 1305ش می‌نویسد: «پهلوی‌­دژ (آق­‌قلعه) مرکز نظامی‌مهمی‌است، و در مرکز قبایل ترکمان روی رود گرگان، و در شمال شرقی استرآباد، به فاصله‌­ی سه فرسنگ یا 18200 متر واقع است». (پهلوی.1387/427،428)، گویا ارگ آق‌­قلعه از همان ابتدا از کیفیت مطلوب و استحکام مناسب برخوردار نبوده، چنان­که حدود یک دهه پس از احداث آن، مصطفی­‌قلی­‌خان، فرمانده­‌ی آق‌­قلعه در 1284ق (1246ش)[6] می­‌نویسد: «آن خرابه‌­ی ارگ قدیم معقول­‌جایی بود، این که تازه ساخته­‌اند استحکام او را هم ضایع کرده، طوری است که از برای دشمن بیشتر به کار می­‌خورد ... حالت برج و باره و خندق [آق] قلعه این است که آن­چه در این مدت ساخته‌­اند اولاً همه بی­‌قاعده و بی­‌مصرف بوده است، ثانیاً همگی خراب شده است.» سپس مصطفی­‌قلی خان از روز ورود به آق­‌قلعه (چهاردهم صفر 1284) به مدت شش روز (تا نوزدهم صفر) عملیات تعمیر آق‌­قلعه را به اتمام می­‌رساند. چنان­که خود می‌­نویسد: «... خدا گواه است که یک مزقل نداشتند، فدوی ناچار در چهار گوشه­‌ی قلعه چهار باستیان بنا گذاشته، به هر طور بود شب و روز کار کرده تا روز نوزدهم [ماه صفر] تمام کرده...» (کشمیری. 1349/83و84)، اکنون از بنای این قلعه دیگر اثری نیست و امروزه عنوان آق‌­قلا[7] به شهری ترکمن­‌نشین در شمال شهر گرگان اطلاق می­‌شود که در دوره‌­ی پهلوی اول در شمال گرگان‌­رود شکل گرفته، رفته رفته جنوب گرگان‌­رود را هم در بر گرفته است، اکنون محدوده­‌ی آن قلعه­‌ی قدیمی‌، در مرکز شهر آق‌­قلا واقع شده است.